Opis projektu

Celem naukowym projektu jest zbadanie funkcjonowania Wołochów w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Badania zostaną przeprowadzone przy udziale badaczy polskich i zagranicznych (z Rumunii, Macedonii, Ukrainy, Czarnogóry i Słowacji), a także instytucji regionalnych kultywujących tradycje wołoskie w Polsce (Związek Podhalan, Fundacja "Pasterstwo Transhumancyjne"). Ta szeroko zakrojona współpraca umożliwi opracowanie mapy migracji i osadnictwa Wołoskiego w Europie i w Polsce, a także lepsze zrozumienie istoty znaczenia wołoskiego dziedzictwa kulturowego.

Wołosi w potocznej świadomości często funkcjonują jako marginalna i niewiele znacząca mniejszość etniczną zamieszkała w wielu krajach środkowej i południowo-wschodniej Europy, pozostająca od wieków na peryferiach wielkiego świata i wielkiej kultury.  Nic bardziej mylnego! Wołosi, jako pierwsi ze znanych nam ludów, nauczyli siebie i innych żyć i gospodarować w górach; stworzyli prawo, które stało się podstawą organizacji nie tylko licznych miejscowości, ale także ogromnych  terytoriów Pograniczy Wojskowych, stanęło u podstaw przemian etnicznych i cywilizacyjnych.

Określenie, kim są Wołosi, jak też ich lokalizacja nie są proste, funkcjonowali oni bowiem przez wieki zarówno jako grupa etniczna, jak i społeczna. Pojawili się nagle w źródłach w wieku X od razu jako bardzo liczna grupa romańskojęzycznych pasterzy rozsianych po całej centralnej i południowo-wschodniej Europie od Karpat po Peloponez. Ich szczególny status społeczny i prawny był uznawany we wszystkich państwach, w których zamieszkiwali. Z czasem status ten wykorzystywano do osadnictwa na ziemiach górskich, jak również do innych celów, głównie osadnictwa wojskowego. Spowodowało to oddzielenie prawa wołoskiego od etnosu. Z drugiej strony procesy asymilacyjne i migracyjne powodowały stopniowy zanik ich odrębności kulturowej i językowej. Sprzyjała temu również integracyjna polityka państw narodowych. Z tego względu wyszczególnienie siedzib wołoskich, zarówno historycznych, jak i współczesnych, nie jest sprawą łatwą, tym bardziej, że pochodzenie wołoskie rzadko jest uwzględniane w różnego rodzaju statystykach.

Terytorium, które w szczególności kojarzy się z Wołochami, są ziemie rumuńskie. Te jednak wyłączamy z naszych badań,  za wyjątkiem aspektu historycznego, obejmującego okres przed powstaniem Wołoszczyzny i Mołdawii, lub też, w przypadku Siedmiogrodu i Banatu, przed włączeniem do Rumunii. Nie planujemy bowiem badań nad procesem państwowotwórczym i narodowotwóczym Rumunów, a jedynie Wołochów jako odrębnej jednostki etniczno-kulturowej.  Badanie natomiast  kultury górali mieszkających w Siedmiogrodzie czy Maramoreszu, których jednoznacznie możemy zakwalifikować, jako Wołochów, będą stanowiły ważny element, pozwolą one, bowiem, wyodrębnić cechy typowe dla kultury wołoskiej, jako istotny materiał porównawczy.

Najwięcej ludności, którą możemy obecnie jednoznacznie sklasyfikować jako etnicznych Wołochów, zamieszkuje na pograniczu grecko – macedońsko – albańskim, gdzie określa się ich mianem Arumunów. Posługują się oni językiem zbliżonym do rumuńskiego. Z drugiej strony jednak tradycyjna kultura Wołochów, i to nie tylko z tego regionu, bardzo bliska jest albańskiej. Są liczne zbieżności w zakresie sposobu życia, struktury społecznej, a także języka. Potrzebne jest pogłębienie badań pod tym kątem.

Historycznie „Wielka Wołoszczyzna” znajdowała się na terenie Macedonii, a „Mała Wołoszczyzna” na terenie Epiru. Obecnie, w wyniku postępującej bardziej lub mniej naturalnej asymilacji, proporcje te uległy zmianie, niemniej jednak także i dziś najbardziej widoczni i najlepiej zorganizowani wydają się być Wołosi na terenie Macedonii. W prowadzeniu badań należy się też spodziewać trudności związanych z rozróżnieniem Romanów (ludności głównie miejskiej pochodzenia rzymskiego lub zromanizowanej), Kucowołochów (wołoskich pasterzy górskich lub ludności od nich się wywodzącej) i Cyncarów (Wołochów o wysokiej pozycji społecznej, często zhellenizowanych, osiadłych głównie w miastach na terenie Macedonii). Dodać do tego należy jeszcze zislamizowanych Meglenorumunów, których należałoby przebadać także pod kątem zachowania tradycji.

Problemy, związane z rozróżnieniem ludności romańskojęzycznej, dotyczyć będą Czarnogóry i Chorwacji. Tu, bowiem, od czasów starożytnych zamieszkiwała liczna ludność posługująca się językiem łacińskim. Różnice mogły mieć tu charakter nie tyle językowy, co kulturowy. Termin Maurovlachii, pierwotnie oznaczający mieszkającą w górach ludność romańskojęzyczną, z czasem, w znaczeniu potocznym, używany był w odniesieniu do ludności prowadzącej taki tryb życia, jak Wołosi, jednak słowiańskojęzycznej. Na tych terenach dość szybko nastąpiła zarówno slawizacja Wołochów, jak też wykorzystanie prawa wołoskiego do osadnictwa wojskowego ludności najczęściej słowiańskiej. Na tym terenie spotykamy się też z terminem Istrorumuni, który historycznie miał różne znaczenia. Dawniej oznaczał romańskojęzyczną ludność na Bałkanach na południowy-zachód od Dunaju, obecnie dotyczy niewielkiej grupy etnicznej, zamieszkałej na półwyspie Istria, zwanej też Ćići lub Ćiribirci, której pochodzenie i czas pojawienia się na tym terenie są przedmiotem sporu.

Szybka slawizacja Wołochów nastąpiła na terenie Serbii i Bośni. Wyodrębnienie etnicznych Wołochów, za wyjątkiem niektórych terytoriów serbskich (Wojwodina), jest dość trudne. Nagminnie wykorzystywano tu prawo wołoskie do osadnictwa wojskowego. Czynili to zarówno Serbowie i Bośniacy, jak potem Turcy, Węgrzy i Austriacy. Najpoważniejszym problemem będzie tu identyfikacja osad na prawie wołoskim i ich charakteru.

Dość szybka slawizacja Wołochów nastąpiła na terenie Bułgarii, w której w średniowieczu notowano bardzo dużą liczbę ludności wołoskiej. Niemniej jednak są regiony, zwłaszcza na pograniczu macedońskim, gdzie zachował się jeszcze język identyfikowany jako arumuński lub w Dobrudży, gdzie część ludności posługuje się językiem określanym jako dakorumuński.

Na zbieżność kulturową z Wołochami wskazują też niektóre zwyczaje górali bułgarskich.
Tradycyjne struktury wołoskie najdłużej funkcjonowały na obszarze wielkich Węgier. Większość terytoriów węgierskich zamieszkałych przez Wołochów została przyłączona do Rumunii i innych państw. Oprócz państw wyżej już wymienionych wspomnieć tu należy przede wszystkim Słowację. Osadnictwo to sięgało też zresztą dalej do Czech, zwłaszcza na Morawy. Był to najczęściej punkt wyjścia najpóźniejszych dziewiętnastowiecznych migracji, głównie na ziemie polskie i ukraińskie.    

Początki osadnictwa wołoskiego na ziemiach Korony Polskiej stanowią ciągle zagadkę badawczą równoznaczną z pytaniem o pochodzenie Wołochów i zasięg ich pierwotnego osadnictwa. Liczniejsze udokumentowane materiały pochodzą głównie z XIV i XV stulecia. Osadnictwo etnicznie wołoskie schodzi wówczas z gór na tereny podgórskie, a nawet nizinne. Rezultatem tego była później stopniowa utrata odrębności prawnej, a także częściowa utrata świadomości etnicznej. Z drugiej strony specyfika gospodarki, jaką można było prowadzić w górach i kolonizacja słabo zamieszkałych terenów zmuszały do zastosowania wołoskiego sposobu gospodarowania także przez ludność polską czy ruską, pojawiły się, więc, liczne wsie „wołoskie”, w których nie zamieszkiwali etniczni Wołosi. Osadnictwo wołoskie na terenie Rzeczypospolitej nie było kojarzone z osadnictwem wojskowym, jak to było stosowane przede wszystkim na rozmaitych pograniczach tureckich, niektóre dokumenty wskazują jednak, że również i tu Wołosi mieli obciążenia wojskowe i byli wykorzystywani do pilnowania granicy. Wejście w ostatnim ćwierćwieczu XVIII wieku większej części Karpat w skład jednego organizmu politycznego – Cesarstwa Rzymskiego, a od 1805 roku Cesarstwa Austrii ułatwiło dalsze migracje ludności mieszkającej w górach. Część tej ludności identyfikowała się i identyfikuje z etnosem wołoskim, część nie, co jednak nie musi oznaczać, że nie jest wołoskiego pochodzenia.  Wszystko to powoduje, że identyfikacja poszczególnych miejscowości wołoskich jest wielce skomplikowana i stworzenie mapy osiedli wołoskich nie będzie sprawą łatwą.

Badania nad Wołochami ukażą zjawiska kulturowe i społeczne w Europie w perspektywie abstrahującej od dotychczasowego sposobu ich postrzegania w nauce, ograniczającego się najczęsciej do konkretnego regionu i problemów charakterystycznych dla tego regionu. Pozwolą określić rzeczywisty wkład niepaństwowego substratu etnicznego w przemiany społeczno-kulturowe dużego i ważnego obszaru Europy. 

Zagadnienie to nie doczekało się do tej pory opracowania naukowego obejmującego całość problematyki. Zrealizowanie projektu badawczego „Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Migracje - osadnictwo - dziedzictwo kulturowe” uzupełni tę lukę. Poprzez udostępnienie opracowania końcowego oraz anglojęzycznej bazy internetowej, wyniki badań przeprowadzonych przez zespół realizujący projekt będą upowszechnione na całym świecie.

W ramach projektu przewiduje się:
1. Sporządzenie bazy internetowej osiedli wołoskich i osiedli na prawie wołoskim (wirtualnej mapy wraz z obszernym indeksem).
2. Przygotowanie konferencji naukowych na tematy:
- Wołosi i gospodarka szałaśnicza
- Ius valachicum –  rola historyczna i kulturowa
- Pogranicza Wojskowe na Bałkanach
- Wołosi w kulturze innych narodów
- Migracje wołoskie
3. Rejestrację tradycji wołoskich w różnych krajach wraz z dokumentacją fotograficzną i filmową (w ramach bazy internetowej).
4. Jako efekt finalny przewiduje się przygotowanie publikacji pod tytułem:  Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Migracje - osadnictwo - dziedzictwo kulturowe.