Zakopane
Kategorie:
miejscowość istniejąca, osadnictwo górskie, osady z elementami prawa wołoskiego, pasterstwo, współczesna Polska, XVI wiek
Nazewnictwo
Prawdopodobnie w końcu XVI w. teren ten nazywano oficjalnie "Nową Osadą". Nazwa Zakopane pojawiła się już w 1605 r. Wywodzi się zapewne od miejsca wykarczowanego pod uprawy w lesie (polany), zwanego na Podhalu Kopane, stąd obszar położony za nim to za Kopane, które z czasem stało się jednym słowem. (Czubek, 1914-1921, 48-78).
Ludność — skład etniczny
Język
polski z domieszką gwary podhalańskiej
Lokacja (data lokacji i prawo, na którym miejscowość została założona)
Podobnie jak sąsiedni Poronin (patrz hasło), również Zakopane powstało bez formalnego aktu lokacyjnego. W dokumencie króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego zachowała się tradycja (ustna?), według ktorej pierwsi osadnicy (zarębnicy) zjawili sie tutaj w czasach Stefana Batorego. Zamieszkiwali oni początkowo w rozrzuconych w terenie osadach jednodworczych, których nazwy zachowały się jako współczesnych osiedli tworzących Zakopane. W końcu XVI w. w centralnym punkcie przyszłej wsi (zwanym Nawsie, obecnie ulica Kościeliska) osiadł nieznany z imienia Gąsiennica, ojciec lub dziadek Jędrzeja i Pawła-antenatów góralskiego rodu. W źródłach Zakopane pojawiło się w 1605 r. Teza o występowaniu na terenie tej osady elementów prawa wołoskiego, sformułowana już w XIX w., opiera się na przesłankach pośrednich, zwłaszcza prowadzonej przez jej mieszkańców na szeroką skalę hodowli w górach, oraz podobnych powinnościach świadczonych na rzecz starostwa jak w przypadku wsi wołoskich (Czubek, 1914-1921, 48-78).
Źródła do dziejów miejscowości
Historia miejscowości
W 1886 r. Zakopane uznano za uzdrowisko, miastem stało się w 1933 r.
Dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne)
Muzyka:
Najstarszy skład
kapeli (muzyki): gęśle, dudy. W XIX wieku doszły: basetla (basy), na przełomie
XIX i XX wieku wchodzą dwoje skrzypiec - grające prym i sekund. W latach 30. XX
wieku stabilizuje się typowy skład muzyki: 3 skrzypiec i basy. Używano też:
cymbały, okaryny, drumlę, piszczałki 6 i 3 otworowe oraz bezotworowe.
Tańce:
zbójnicki, góralski (ozwodna, 2 krzesane, zielona – nazwa od pierwszych słów
tekstu słownego „Zielona rutka, jałowiec”). Inne: polka, walczyk.
Śpiew:
Nadrzędną kategorię repertuaru stanowią nuty dopuszczające swobodną
wybór tekstów słownych i melodii wraz z ich wariabilnością przy każdym
wykonaniu. W muzyce Podhala wyróżnia
się około 120 nut, z czego mniej niż połowa jest obecnie w użyciu. Istnieją 3
zasadnicze typy nut podhalańskich:
I – nuty
zbudowane ze zdań 5-6 taktowych: ozwodne (do tańca), wierchowe (do śpiewu) i
satroświeckie (do gry), dwuwiersze dwunastozgłoskowe. Wśród tej grupy wyróżnia
się także nuty wierchowe, inaczej zwane ciągnionymi. Są one nietaneczne,
śpiewane wolniej, mają rozluźniony rygor metryczny i rytmiczny, wykonywane były
na wolnej przestrzeni, wielogłosowo.
II – nuty o zdaniu 4 taktowym i szybkim tempie:
krzesane i drobne (do tańca) – przeważa bieg równych ósemek.
III – marsze i
nuty do zbójnickiego, zdania 4 taktowe, tempo umiarkowane, 13-14 zgłoskowe
dwuwiersze.
Zawołania
pasterskie tzw. wyskania kobiet i odpowiadające na nie, mające tekst
słowny zawołania mężczyzn. Opierają się na łączonych glissandowo dźwiękowach o
częściowo lub całkowicie niesprecyzowanej wysokości i rytmice. Funkcjonowały do lat 80 XX wieku.
Cechy muzyki:
descendentalna melodyka i rytmika, rytm parlandowy (dostosowany do rytmu mowy),
swoboda wykonawcza, glisandowanie, ametryczność, teksty często rozbudowane o
interiekcje: ej, hej (Kotoński, 1953 (cz. I), s. 3-25, 1954 (cz. III), s. 26-45, 1954 (cz.IV), s. 14-27)
Organizacje, instytucje, związki wyznaniowe
Muzyczne zespoły regionalne z Zakopanego: Szkolny Zespół Regionalny Małe Janosiki,
Zespół Regionalny przy Zespole Szkół Budowlanych „Budorze” (młodzieżowy), „Mała
Harenda” (dziecięcy), „Halny Wiatr” (młodzież i dorośli), „Młode Klimki” (dziecięcy), „Holny”
(dorośli), Zespół Regionalny im. Bartusia Obrochty (dorośli), „Zornica”
(dziecięcy), „Mały Giewont” (dziecięcy), Parafialny Regionalny Zespół „Giewont”
(Olcza, młodzieżowy), Zespół Regionalny im. Bartusia Obrochty (dorośli).
Dokumentacja fotograficzna i filmowa