Karta miejscowości osadnictwa wołoskiego

Veľký Lipník


Kategorie: współczesna Słowacja

Nazewnictwo


Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w 1330 roku i występuje pod nazwą Lupnik (Števík, 2003a: 94). Nazwa osady utworzona jest od nazwy rzeczki Lipník (Lypnice), poświadczonej w 1314 roku. W dalszych przekazach pisemnych nazwa wsi występuje w postaci Lypnik (1538), Lypnyk (1598), Lipnik (1700) (Tomas, 2006: 179; MOL, KM, CP, E 158; Hradszky, 1903-04: 265). Na mapach pierwszego mapowania wojskowego z lat 1763-1787 osada wymieniona została jako Lipnik (http://mapire.eu/en/), por. łac. Lipnik, węg. Lipnik (LURHLP, 1773: 219). W rejestrze Jana Lipszky´ego z roku 1808 występuje po niemiecku w postaci Laupnik, oraz po węgiersku Lipnik (Lipszky, 1808: 381). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako Lipnik (Fényes, 1851: 30), zaś w SGKP, t. 5, 1884: 275 jako Wielki Lipnik, niem. Gross-Lipnik, węg. Nagy-Lipnik. W ostatnich latach istnienia Austro-Węgier występuje pod nazwą Nagylipnik (1863-1902) oraz Nagyhársas (1907-1913, nagy – po węgiersku ‘wielki’,  hárs – po węgiersku ‘lipa’). Po powstaniu Czechosłowacji oficjalnie nazywała się Veľký Lipnik (1920), w latach 1927-1945 Veľký Lipník, Velikij Lipnik, od 1945 roku Veľký Lipník (Majtán, 1998: 324).

Ludność — skład etniczny


Pierwotne osadnictwo wsi nosiło charakter słowacki lub niemiecki. Osada była zasiedlona przez Rusinów w XVI w. Według wizytacji spiskiego prepozyta Sigraya z 1700 r. w Wielkim Lipniku mieszkali Rusini (Hradszky, 1903-04: 265). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako rusińska (orosz falu) (Fényes, 1851: 30). Według pierwszego spisu powszechnego Czechosłowacji z 1919 r. we wsi mieszkało 28 Słowaków, 796 Rusinów, 27 Niemców, 1 Węgier i 26 innych (SMS, 1920: 82). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. podaje w Wielkim Lipniku 84% Słowaków (828) i 14% Rusinów (134) (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Język


Pierwsi mieszkańcy wsi używali języka niemieckiego lub słowackiego. Od XVI w. w miejscowości rozmawiało się po rusińsku. Według Lexicon universorum regni Hungariae locorum populosorum (odpowiedź na pytanie Quae principaliter in singulis lingva vigeat?) z 1773 r. w miejscowości był używany przede wszystkim język rusiński. Według spisu powszechnego Węgier z 1880 r. język rusiński był językiem ojczystym dla 853 mieszkańców, dla 31 takim językiem był słowacki, dla 22 niemiecki i dla 5 węgierski (Majo, 2012: 65). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. odnotowuje we wsi 71% mieszkańców, który podają język słowacki i 25% deklarujących język rusiński jako swój język ojczysty (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Lokacja (data lokacji i prawo, na którym miejscowość została założona)


Wieś była założona na prawie niemieckim po 1314 r. na majątku (las Lypnicze) rodu Görgey. Jerzy Görgey otrzymal las na podstawie donacji węgierskiego króla Karola Roberta z 1314 r. (RDSl, 1980: 528). Pierwsza wzmianka o miejscowości w postaci Lupnik pochodzi z 1330 r. (Števík, 2003a: 94). Wielki Lipnik zasiedlili Rusini prawdopodobnie w XVI w. Wedlug Conscriptiones portarum (wykaz podatków, porta – brama) z lat 1647 i 1648 mieszkańcy Wielkiego Lipnika płacili podatek od ½ porty (coloni portae) i ¼ porty (inquilini portae) (Tomas, 2006: 229, 231).

Źródła do dziejów miejscowości


Etnomuzyczne badania terenowe Justyny Cząstki-Kłapyty, 13 listopad 2016 rok. 

Historia miejscowości


Osada rozwinęła się na Spiszu, w dolinie potoku Lipník, między Pieninami i Magurą Spiską, 16 km na północny zachód od Starej Lubowli. Położona jest na wysokości 580 m n.p.m. (VSOS 3, 1978: 260). Jej początki sięgają XIV w. Powstała na terenach, które należały do szlachty z rodu Görgey (SPS III, 1969: 393). W pierwszym trzydziestoleciu XVI w. (przed 1529 r.) osada, w tym czasie zapisana jako Lypnyk, należała do okręgu trzeciego sędziego służebnego (Processus tercii Judicis nobilium) komitatu spiskiego (Števík, 2008: 117). Wołosi osiedli w niej w XVI w. Na przełomie XVII i XVIII w. świeckimi patronami osady byli liczni przedstawiciele szlachty. W 1700 r. poświadczona jest we wsi szkoła z nauczycielem (Hradszky, 1903-04: 265). Według przekazów z 1598 r. w Wielkim Lipniku, majątku Walentego Swabyego, stało 17 domów (MOL, KM, CP, E 158). W tym czasie był małą wsią na Spiszu. W 1787 r. wieś liczyła 142 domy i 1026 mieszkańców, 1828 r. 199 domów i 1428 mieszkańców. Na przełomie XVIII i XIX w. należała do powiatu magurskiego komitatu spiskiego – Processus Maguranus (ŠA-L, SŽ, i. č. 3856). W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. i na początku XX w. wielu mieszkańców wyemigrowało za granicę. Mieszkańcy przez stulecia zajmowali się przede wszystkim pasterstwem, rolnictwem i druciarstwem (VSOS 3, 1978: 260).

Dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne)


Informacje o istnieniu kościoła w średniowieczu nie są znane. Drewniany kościół był we wsi wybudowany w XVI w. Na przełomie XVII i XVIII w. duchowym patronem Wielkiego Lipnika był św. Michał Archanioł. Murowany kościoł św. Michała Archanioła był wybudowany w 1794 r. (Horváth, 1990: 229).


Muzyka wykazuje związek z kulturą muzyczną regionu Zamagurza spiskiego (czardasz, warianty melodyczne śpywanek) i Pienin (warianty nut polanowych, taniec sztajerek). Społeczność wsi słabo podtrzymuje lokalne tradycje muzyczne i wykonuje tradycyjny repertuar podczas wesel, Wielkanocy (śpywanka Vorodaj), Vianocy (śpiew kolęd w gronie domowym, grupy kolędnicze tzw. Betlejemczarów). Rolę strażnika tradycji muzycznej kultywuje najstarsza i średnia generacja wiekowa mieszkańców oraz miejscowi żeński zespół folklorystyczny Vorodaj. Na muzyczną kulturę wsi miała i nadal wywiera wpływ szkoła nauczająca – głównie w celach uświadomienia narodowego – repertuaru pieśniowego (ukraińskiego, słowackiego i rosyjskiego [przed II wojną światową]). Tradycyjny skład hudby (kapeli muzycznej) tworzyły: huśle, basy i harmonija (pojawia się później). W latach 50 XX wieku dochodzi bubeń (bęben – od lat 50 i 60 XX wieku) i saksofon.

Formy pieśniowe są zróżnicowane pod względem charakteru: treści słownej, budowy formalnej oraz przeznaczenia. Repertuar pieśniowy tworzą tzw. śpiwanky, które można śpiewać na określone nuty. Wyróżnia się nuty: polanowe, do tańca, weśilowe: [do czepczenia (1), jak szli po młodu, z cerkwy]. Rozróżnia się śpiwanky drytarskie(wykonywane przez drutarzy), na Velyk Deń (Worodaj)- śpiwanka wykonywana na grzbiecie nad wsią (Bania) zaraz po wyjściu z cerkwi panny wybiegały na górkę gdzie śpiewały Vorodaj i zbiegały szybko na dół. Która pierwsza dobiegła do stodoły ta miała pierwsza wyjść za mąż. Inne: cerkowne, nabożne, weśilowe, rekrucke, na kstiny (chrzciny), kolysanki, polanowe (pry hrabaniu [grabieniu], pry koszeniu, pry pasieniu) oraz koladki, które śpiewają zarówno w cerkwi jak i w domu. Podczas wypasów kobiety wykonywały, oparte na kilku sylabach umuzycznione zawołania pasterskie tzw. huknia. Słowacki repertuar pieśniowy jest rzadko wykonywany.

Cechy wykonawcze: dominuje śpiew zespołowy oparty na wielogłosie. Towarzyszy mu zaciąganie związane z płynnym łączeniem dźwięków, duża swoboda wykonawcza – ametryczność. Pieśń intonuje jedna osoba solo.

Cechy repertuaru pieśniowego: dominacja metrum parzystego, czasem trójmiar i metra mieszane (trójmiar i dwumiar), odtaktowość, rytmika descendentalna, w śpywankach polanowych częsty rytm punktowany, sylabizm ze śladami melizamtyki, falisty typ melodyki, w śpiwankach polanowych – przewaga opadającej melodyki, wąskozakresowe skale: teterachordalne z subkwartą, heksachordalne (dur i moll z III i VI obn.), pentachordalne z IV stopniem podwyższonym. Archaiczne cechy melodyki – przewaga ruchu sekundowego, skłonność do budowania fraz w obrębie tetrachordu. Budowa sylabiczna tekstu: 5+5, interiekcje (ej, hej) w tekstach o budowie 6+6. W śpywankach na tanec: 7+7,  6+ 7.

 

Tańce: walczyk, polka, czardasz, do koleczka (żeny), sztajerek (przed II wojną światową).

 

Najciekawsze zwyczaje:

Wypas – Wypas bydła prowadzony był w górach od 15 maja do 12  lipca. Potem zabierano woły do wsi żeby woziły siano. Po zakończeniu robót związanych z koszeniem ludzie zajmowali się wypasaniem już na własną rękę, poza wyjątkiem owiec. Pasterze korzystali z małych, drewnianych szop tzw. szlogów przy których pasły się  osobno byki, cielęta, owce z całej wsi. Wymiana pasterza odbywała się co dwa dni. Owce wypasano osobno. Za ich wypas odpowiedzialni byli: baca, 2 juhasi z Lipnicy. Zwyczaj wypasów trwał  po II wojnie światowej do lat 80. XX wieku.

Veczerky panny i mężatki chodziły na spotkania w celach przędzenia, skubania pierza, wyszywania, szydełkowania. Przy tej okazji śpiewały, mogli odwiedzać je chłopcy z którymi wywiązywała się czasem zabawa z udziałem muzyki.   Jedynie w czasie postu się nie śpiewało i nie tańcowało

Rusalia – odbywały się na zesłanie ducha świętego (50 dni po Wielkanocy). Robią bukiety z lipy i wkładają je za święte obrazki.

Vianoce – po wsi kolędują Betlejemczary. Skład: Kuba (stary), czort i 5 pasterzy mającymi w ręku laski z przytwierdzonymi do nich dzwonkami.

Zapusty - po tym okresie następował post, który poprzedzała zabawa z hudbą trwająca do północy. 

Organizacje, instytucje, związki wyznaniowe


Zespoły muzyczne:


Lipničanka - zespół folklorystyczny działający w latach 1969-1978

Vorodaj – działa od 2010 roku (10 kobiet, 2 mężczyzn).

Dokumentacja fotograficzna i filmowa


VL_główna ulica

VL_główna ulica

VL_cerkiew

VL_cerkiew

VL_główna droga

VL_główna droga

VL_litugia

VL_litugia

VL_Informatorki z badaczami

VL_Informatorki z badaczami