Karta miejscowości osadnictwa wołoskiego

Veľká Franková


Kategorie: współczesna Słowacja

Nazewnictwo


Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w 1314 roku i występuje pod nazwą villa magistri Frank (Števík, 2005: 28). Nazwa osady utworzona jest od wyrazów villa (po łacinie ‘wieś’), magister (po łacinie ‘mistrz’), Frank (nazwa osobowa). W dalszych przekazach pisemnych nazwa wsi występuje w postaci Frankvagasa (1320, vágás – po węgiersku ‘poręba’), Franckenhaw (1553, haw, Hau – po niemiecku ‘poręba’), villa Rutenis (1562), Frankowa (1568), Frankowa (1598), Nagy Frankowa (1725) (MOL, KM, CP, E 158; Beňko, 1985: 176; Števík, 2004: 38-47). Na mapach pierwszego mapowania wojskowego z lat 1763-1787 osada wymieniona została jako Frankowa, Frankova vel Frankenau (http://mapire.eu/en/), por. łac. Frankova, węg. Fronkova, niem. Franck (LURHLP, 1773: 222). W rejestrze Jana Lipszky´ego z roku 1808 występuje po niemiecku w postaci Groß-Frankowa, po słowacku Frankowá, oraz po węgiersku Frankova (Lipszky, 1808: 188). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako Frankova (Nagy) (Fényes, 1851: 24), zaś w SGKP, t. 2, 1881: 403 jako Wielka Frankowa, węg. Nagy-Frankova. W ostatnich latach istnienia Austro-Węgier występuje pod nazwą Nagyfrankvágás (1898-1902) oraz Nagyfrankvágása (1907-1913, nagy – po węgiersku ‘wielki’). Po powstaniu Czechosłowacji oficjalnie nazywała się Veľká Franková (1920), w latach 1979-1990 Franková, od 1990 roku Veľká Franková (Majtán, 1998: 316).

Ludność — skład etniczny


Pierwotne osadnictwo wsi nosiło charakter słowacki lub niemiecki. Osada była zasiedlona przez Rusinów w XVI w. (Števík, 2004: 36). Według wizytacji spiskiego prepozyta Sigraya z 1700 r. w Wielkej Frankowej mieszkali Polacy (Hradszky, 1903-04: 246, 248). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako słowacka (tót falu) (Fényes, 1851: 24). Według pierwszego spisu powszechnego Czechosłowacji z 1919 r. we wsi mieszkało 389 Słowaków, 1 Rusin, 3 Niemców, 1 Węgier i 3 innych (SMS, 1920: 78). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. podaje w Wielkej Frankowej 99% Słowaków (347) (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Język


Pierwsi mieszkańcy wsi używali języka niemieckiego lub słowackiego. W XVI w. w miejscowości rozmawiało się także po rusińsku. Według Lexicon universorum regni Hungariae locorum populosorum (odpowiedź na pytanie Quae principaliter in singulis lingva vigeat?) z 1773 r. w miejscowości był używany przede wszystkim język słowacki. Według spisu powszechnego Węgier z 1880 r. język słowacki był dla 537 mieszkańców językiem ojczystym, dla 21 takim językiem był niemiecki i dla 2 węgierski (Majo, 2012: 65). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. podaje we wsi 99% mieszkańców, który deklarują język słowacki jako swój język ojczysty (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Lokacja (data lokacji i prawo, na którym miejscowość została założona)


Wieś była założona na prawie niemieckim przed rokiem 1314 na majątku rodu Berzeviczy. Mieszkańcy nowo założonej wsi mieli do dyspozycji 60 łanów po obu brzegach rzeczki Niedzica (Beňko, 1985: 165). Wieś przeszła z prawa niemieckiego na wołoskie. Właściciel Wielkiej Frankowej, przeor kartuskiego klasztoru w Lechnicy, w 1553 r. nadał Maksymilianowi oraz jego dziedzicom wolne sołectwo we Franckenhaw za 35 grzywien rocznie. W 1562 r. mieszkańcy Wielkiej Frankowej Łukasz i Jurko z dalszymi mieszkańcami tej wsi rusińskiej (Villa Rutenis) rozstrzygnęli spór z sąsiadami o pastwiska (Beňko, 1985: 176). O prawie wołoskim, którym rządziła się wieś od 1553 r., świadczą następujące powinności, odnotowane w urbarzu z 1568 r.: Qui habent oves (owce), singuli dant unum caseum (ser) et cinctorium (popręg)... (Marsina – Kušík, 1959: 7/158). Przed powstaniem Małej Frankowej (1611 r.) istniały na jej terenie koszory, zwane szałasami (sallase), gdzie swobodnie wypasał konie i owce również sołtys z Wielkiej Frankowej (Beňko, 1985: 180).

Źródła do dziejów miejscowości


Historia miejscowości


Osada rozwinęła się na Spiszu, w Magurze Spiskiej, 24 km na północny zachód od Kieżmarku. Położona jest na wysokości 663 m n.p.m. (VSOS 3, 1978: 237). Jej początki sięgają XIV w. Powstała na terenach, które należały do szlachty z rodu Berzeviczy (SPS III, 1969: 368). W pierwszym trzydziestoleciu XVI w. (przed 1529 r.) osada, w tym czasie zapisana jako Frankowa, należała do kartuzów na Lapis refugii (Kláštorisko) (Števík, 2008: 119). Wołosi osiedli w niej w XVI w. Według przekazów z 1598 r. w Wielkiej Frankowej, majątku Franciszka Rakoczego, stało 15 domów (MOL, KM, CP, E 158). W tym czasie była małą wsią na Spiszu. W 1787 r. wieś liczyła 69 domów i 469 mieszkańców, 1828 r. 77 domów i 560 mieszkańców. Na przełomie XVIII i XIX w. należała do powiatu magurskiego komitatu spiskiego – Processus Maguranus (ŠA-L, SŽ, i. č. 3856). Mieszkańcy przez stulecia zajmowali się przede wszystkim pasterstwem, rolnictwem i wyrębem drzew (VSOS 3, 1978: 237).

Dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne)


Drewniany kościół św. Mikołaja wybudowany w 1748 r. (Ecclesia Nagy Frankoviensis condam filialis Hanusfalvensis et Kaczvinkensis ... aedificata est anno 1748 e materiali ligneo in honorem sancti Nicolai episcopi et confessoris) (Šimončič – Karabová, 2015: 663), (ecclesia lignea anno 1748 extructa) (Horváth, 1990: 230). Murowany kościoł św. Mikołaja był we wsi budowany od 1862 r. (Šimončič – Karabová, 2015: 663).

Organizacje, instytucje, związki wyznaniowe


Dokumentacja fotograficzna i filmowa