Karta miejscowości osadnictwa wołoskiego

Torysky


Kategorie: współczesna Słowacja

Nazewnictwo


Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w 1537 roku i występuje pod nazwą Torizka (Žifčák, 2002: 23). Nazwa osady utworzona jest od nazwy dopływu rzeki Torysa (dziś potok Stará hájnica) w znaczeniu ‘Mała Torysa’. W dalszych przekazach pisemnych nazwa wsi występuje w postaci Thoryska (1598), Torisza (1700) (MOL, KM, CP, E 158; Hradszky, 1903-04: 264). Na mapach pierwszego mapowania wojskowego z lat 1763-1787 osada wymieniona została jako Toriszka oder Torschky (http://mapire.eu/en/), por. łac. Toriska, węg. Toriska, niem. Torisz, słow. Torisky (LURHLP, 1773: 222). W rejestrze Jana Lipszky´ego z roku 1808 występuje nazwa po węgiersku w postaci Toriszka, po słowacku Tořiska, Torysky (Lipszky, 1808: 688). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako Toriszka (Fényes, 1851: 211), por. Toryska, węg. Toriszka (SGKP, t. 12, 1892: 429-430). W ostatnich latach istnienia Austro-Węgier występuje pod nazwą Toriszka (1863-1902) oraz Tarcafő (1907-1913, Tarca – po węgiersku nazwa rzeki Torysa, – po węgiersku ‘głowa’). Po powstaniu Czechosłowacji oficjalnie nazywała się Toryska (1920), od 1927 roku Torysky (Majtán, 1998: 299).

Ludność — skład etniczny


Pierwotne osadnictwo wsi nosiło charakter rusiński. Według wizytacji spiskiego prepozyta Sigraya z 1700 r. w Toryskach mieszkali Rusini (Hradszky, 1903-04: 264). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako rusińska (orosz falu) (Fényes, 1851: 211). Według pierwszego spisu powszechnego Czechosłowacji z 1919 r. we wsi mieszkało 33 Słowaków, 643 Rusinów, 4 Niemców, 23 Węgrów i 36 innych (SMS, 1920: 78). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. podaje w Toryskach 59% Słowaków (209) i 36% Rusinów (129) (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Język


Od powstania wsi mieszkańcy używali języka rusińskiego. Według Lexicon universorum regni Hungariae locorum populosorum (odpowiedź na pytanie Quae principaliter in singulis lingva vigeat?) z 1773 r. w miejscowości był używany przede wszystkim język rusiński. Według spisu powszechnego Węgier z 1880 r. język rusiński był językiem ojczystym dla 1148 mieszkańców, dla 85 takim językiem był słowacki,  dla 21 węgierski i dla 1 niemiecki. Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. podaje we wsi 48% mieszkańców, który podają język słowacki i 44% deklarujących język rusiński jako swój język ojczysty (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html). 

Lokacja (data lokacji i prawo, na którym miejscowość została założona)


Wieś była założona w 1537 r. na prawie wołoskim na majątku miasta Lewocza. W źródłach pisanych pierwszy raz wspomniana w 1537 r. w postaci Torizka (Žifčák, 2002: 23). O prawie wołoskim świadczą powinności, odnotowane w dokumentach z lat 1666 i 1766. Wołosi mieli obowiązek dać podatek ze swoich kóz i owiec (każdą dziesiątą owcę) oraz grudę sera. W czasie wyboru richtarza w Lewoczy mieszkańcy Torysek powinni byli oddać trzy barany i duży ser. Pierwszy znany sołtys Torysek Jacko wspomniany został w dokumencie z 1551 r. (Žifčák, 2002: 24).

Źródła do dziejów miejscowości


Historia miejscowości


Osada rozwinęła się na Spiszu, w Górach Lewockich, 10 km na północny wschód od Lewoczy. Położona jest na wysokości 813 m n.p.m. (VSOS 3, 1978: 171). Jej początki sięgają XVI w. Powstała na gruntach należących do Lewoczy (Suchý, 1974: 262). Torysky były założone przez Wołochów. Na przełomie XVII i XVIII w. świeckim patronem osady było miasto Lewocza. W 1712 r. poświadczona jest we wsi szkoła z nauczycielem (ABÚSK, KV, i. č. 4: 297). Według przekazów z 1598 r. w Toryskach, majątku Lewoczy, stało 28 domów (MOL, KM, CP, E 158). W tym czasie były średnią wsią na Spiszu. W 1787 r. liczyły 88 domów i 785 mieszkańców, w 1828 r. 185 domów i 1336 mieszkańców. Na przełomie XVIII i XIX w. należały do powiatu lewockiego komitatu spiskiego – Processus Leutschoviensis (ŠA-L, SŽ, i. č. 3856). W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. i na początku XX w. wielu mieszkańców wyemigrowało za granicę. Mieszkańcy przez stulecia zajmowali się przede wszystkim pasterstwem i wyrębem drzew (VSOS 3, 1978: 171).

Dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne)


Drewniany kościół był w Toryskach wybudowany w XVI w. Na przełomie XVII i XVIII w. duchowym patronem wsi był św. Michał archanioł. Nowa drewniana cerkiew była wybudowana w 1751 r. (ecclesia lignea anno 1751 reerecta) (Horváth, 1990: 235). Murowana cerkiew Opieki Najświętszej Maryi Panny została zbudowana w 1861 r.

Wizytacja kanoniczna z 1712 r.: Ecclesia parua funditus lignea... Dedicata honori S. Michaelis Archangeli. Erecta per incolas loci ritus graeci (Visitatio, 1712: 295). 

Organizacje, instytucje, związki wyznaniowe


Dokumentacja fotograficzna i filmowa