Karta miejscowości osadnictwa wołoskiego

Kamienka


Kategorie: współczesna Słowacja

Nazewnictwo


Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w 1343 roku i występuje pod nazwą villa Lapidis (Števík, 2011: 117; Marek, 2006: 170). Nazwa osady utworzona jest od wyrazów villa (po łacinie ‘wieś’) oraz lapis (po łacinie ‘skała’, ‘kamień’). W dalszych przekazach pisemnych nazwa wsi występuje w postaci Kyui seu Steyin (1359), Steyn (1408), duabus Kemenyk (1408, nazwa duabus Kemenyk dotyczyła miejscowości Petrova Ves oraz Kamienka), Wieś Kamień (1553), Villa Kamien (1564), Wieś Kamień (1627), Wieś Kamień (1664), Wieś Kamionka, Villa Kamionka alias Lapidis (1764) (Wierzbicki, 2011: 257-264; Małecki, 1962: 186; Falniowska-Gradowska – Leśniak, 2005: 727; Števík, 2012: 50). Na mapach pierwszego mapowania wojskowego z lat 1763-1787 osada wymieniona została jako Kamionka (http://mapire.eu/en/). W rejestrze Jana Lipszky´ego z roku 1808 występuje po polsku w postaci Kamjónka, po niemiecku Stein, oraz po węgiersku Kővesfalva (Lipszky, 1808: 286). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako Kamjonka (Fényes, 1851: 171), zaś w SGKP, t. 3, 1882: 792 Kamionka, niem. Stein, węg. Köves falva. W ostatnich latach istnienia Austro-Węgier występuje pod nazwą Kövesfalva (1907-1913, – po węgiersku ‘kamień’, falva – po węgiersku ‘wieś’). Po powstaniu Czechosłowacji oficjalnie nazywała się Kamjonka (1920), w latach 1927-1948 Kamionka, od 1948 roku Kamienka (Majtán, 1998: 127).

Ludność — skład etniczny


Pierwotne osadnictwo wsi nosiło charakter słowacki lub niemiecki. Osada była zasiedlona przez Rusinów w XV w. (Števík, 2012: 96). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako rusińska (orosz falu) (Fényes, 1851: 171). Według pierwszego spisu powszechnego Czechosłowacji z 1919 r. we wsi mieszkało 15 Słowaków, 1182 Rusinów, 1 Niemiec i 34 innych (SMS, 1920: 84). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. podaje w Kamience 53% Słowaków (748), 37% Rusinów (528) i 3% Romów (45) (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Język


Pierwsi mieszkańcy wsi używali prawdopodobnie języka słowackiego lub niemieckiego. Od XV w. w miejscowości rozmawiało się po rusińsku. Według spisu powszechnego Węgier z 1880 r. dla 1331 mieszkańców językiem ojczystym był język rusiński, dla 46 słowacki i dla 27 niemiecki (Majo, 2012: 64). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. odnotowuje we wsi 65% mieszkańców, dla których język rusiński jest językiem ojczystym, 25%, którzy podają jako ojczysty język słowacki i 5%, którzy podają język romski jako język ojczysty (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Lokacja (data lokacji i prawo, na którym miejscowość została założona)


Wieś była założona na prawie niemieckim około 1329 r. Wówczas żupan Wilhelm Drugeth wydał przywilej lokacyjny dla Kamionki (Kurtyka, 2003: 501). Wieś przeszła w XV w. z prawa niemieckiego na wołoskie (Števík, 2012: 96). Lustracja z 1564 r. o Kamionce pisze:  Szołtys uprzywilejowany a Vilermo magistro, ... cum confirmatione serenissimi principis moderni (Zygmunt II August) cum 2 curiis, molendino et taberna. W tej wsi kmieci 20 i śtery na zupełnych dworzyskach, z których nierówno czynsz płacą; wychodzi wszytkiego i z popem ruskiem... Zagrodników jest 8 (Małecki, 1962: 186). O prawie wołoskim, którym rządziła się Kamionka, świadczą następujące powinności, odnotowane w lustracji z 1664 r.: Wieś (wołoska) Kamien. Powinni dawać od sta owiec po piąciu baranów. Item dają bryndzę po 4 funty z rolej. Item od każdego sałaszu per caseos 2, ... Item dają każdy z tej wsi kto owiec nie chowa po jednemu popręgu albo Item od każdego sta owiec, kiedy je poddani chowają, dają koc 1. Item kuchennego dają na rok po baranku 1 na kuchnią JMP podstarościego (Gradowska-Falniowska – Leśniak, 2005: 728).

Źródła do dziejów miejscowości


Badania terenowe Justyna Cząstka-Kłapyta, 10-14 listopad 2016 rok, Kamienka.

Historia miejscowości


Osada rozwinęła się na Spiszu, między Górami Lubowelskimi i Magurą Spiską, 7 km na północny zachód od Starej Lubowli. Położona jest na wysokości 585 m n.p.m. (VSOS 2, 1977: 16). Jej początki sięgają XIV w. Powstała na terenach, które należały do majątku zamkowego w Lubowli (SPS II, 1968: 13). Wołosi osiedli w niej w XV w. Pierwsza (pośrednia) wzmianka o obecności Wołochów (Rusinów) zachowała się z roku 1497. Od 1412 r. do 1770 r. osada leżała na terenie starostwa spiskiego (lubowelski majątek zamkowy) (Števík, 2012a: 51). W 1564 r. było we wsi 20 kmieci na dworzyskach, w 1758 r. 148 gospodarzy (Małecki, 1962: 186; Chalupecký, 1998: 85). W XVIII w. Kamionka była dużą wsią na Spiszu. W 1828 r. wieś liczyła 329 domów i 2351 mieszkańców. Na przełomie XVIII i XIX w. należała do dominium Lubowla & Podoliniec komitatu spiskiego – Dominium Lublo & Podolin (ŠA-L, SŽ, i. č. 3856). W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. i na początku XX w. wielu mieszkańców wyemigrowało za granicę. Mieszkańcy przez stulecia zajmowali się pasterstwem, rolnictwem i druciarstwem (VSOS 2, 1977: 16).

Dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne)


Drewniana cerkiew była w Kamionce wybudowana prawdopodobnie w XV w., murowana cerkiew św. Piotra i św. Pawła w 1790 r.

Schematismus z 1898 r.: Eccl. Mur. anno 1790 Exc. Cam. R. H. Aulicae, qua patroni erecta, 1850 reparata, ...honori S. S. Apostolorum Petri et Pauli dedicata (Schematismus, 1898: 175).

Muzyka wykazuje związek z kulturą muzyczną regionu Zamagurza spiskiego i Pienin (warianty melodyczne nut polanowych, budowa wersyfikacyjna tekstu słownego [6+6 z interiekcjami: hej, ej], repertuar taneczny [czardasz, sztajerek]). Ze specyfiką kulturową rusińską łączy się: charakterystyczna wokalna maniera wykonawcza (zaciąganie, glisandowanie, melizmatyka, typ wielogłosu), kołomyjkowa struktura niektórych pieśni: (8+6 sylab, rytmika ósemkowa), inne: 5+5+3, kwartowa budowa fraz muzycznych, charakter wielogłosu. Społeczność wsi stara się podtrzymać lokalne tradycje muzyczne śpiewając tradycyjny repertuar podczas różnych okoliczności (wesele itp..). Rolę strażnika tradycji muzycznej kultywuje w większości średnia i starsza generacja głównie płci żeńskiej. Na muzyczną kulturę wsi miała i nadal wywiera wpływ szkoła nauczająca – głównie w celach uświadomienia narodowego – repertuaru pieśniowego (ukraińskiego, słowackiego i rosyjskiego [przed II wojną światową]). Tradycyjny skład hudby (kapeli muzycznej): huśle, basy i harmonija (pojawia się później). W latach 50 XX wieku dochodzi bubeń (bęben – od lat 50 i 60 XX wieku) i saksofon. W tradycji wypasowej używano przed II wojną światową rih z krowiego rogu. Pełnił funkcję komunikacyjną - inf. o porannym zbiorze bydła na wypas.

 

Formy pieśniowe wykazują zróżnicowanie pod względem charakteru: treści słownej, budowy formalnej oraz przeznaczenia. Najbardziej jednolity pod względem muzycznym jest repertuar obrzędowy wraz z ntami polanowymi. Repertuar pieśniowy tworzą tzw. śpiwanky, które można śpiewać na określone nty (odpowiednik nuty). Wyróżnia się nty: polanowe (żenskie, paribskie), do tańca, weśilowe: [do czepczenia (1), jak szli po młodu, z cerkwy], na Rusalia, na Pasku/Velyk Deń. Rozróżnia się śpiwanky na hody (kolędy), drytarskie(wykonywane przez drutarzy), na Velyk Deń (Wielkanoc), cerkowne, nabożne, na Rusalia, na Petra i Paula, weśilowe, rekrucke, na kstiny (chrzciny), kolysanki, polanowe (pry hrabaniu [grabieniu], pry koszeniu). Podczas wypasów kobiety wykonywały, oparte na kilku sylabach umuzycznione zawołania pasterskie tzw. huknia. Osobną kategorię stanowi w mniemaniu członków wsi repertuar obcego pochodzenia – słowackiego, określany pojęciem: pesni slowenskie..

Cechy wykonawcze: dominuje śpiew zespołowy oparty na wielogłosie (spiwanky intonuje solo jeden śpiewak, współbrzmienia tercjowe, kwartowe, kwintowe, burdonowe). Śpiew cechuje zaciąganie związane z płynnym łączeniem dźwięków, duża swoboda wykonawcza – ametryczność, skłonność do melizmatyki i glisandowania zwłaszcza na końcach fraz muzycznych (spiwanky polanowe), co można wiązać z śladem pozostawionym przez osadnictwo rusińsko-wołoskie.

Cechy repertuaru pieśniowego: przewaga ruchu sekudnowego,  sporadyczne skoki interwałowe: 4 cz, 3 m i 3 w, odtaktowość, rytmika descendentalna w typie parlandowym, sylabizm ze śladami melizamtyki, glisandowanie na końcach fraz muzycznych, kwartowa budowa fraz muzycznych, falisty typ melodyki, w śpiwankach polanowych, wąskozakresowe skale (głównie tetrachord dur i moll, pentachord, heksachord, częste obniżenie III i VI stopnia), elementy orientalne (III stopień obn. I IV podwyższony) – wpływ kultury cygańskiej lub wołoskiej. W repertuarze dawnego pochodzenia przewaga skal mollowych.

Tańce: podstawowy taniec to tańcowana – taniec parowy wykonywany na 3 kroki taneczne tzw.  drebna, tańcowana, skakana, do kolecka (2 warianty melodyczne), Za Pani – kobiecy taniec parowy (druga osobna w  roli zastępującej partnera) - był wykonywany na Weczerky w formie suity do 3 melodii. Inne: polka, walczyk, sztajerek (na melodię walczyka) oraz napływowe: szimi – szimi i bugi bugi.

 

Najciekawsze zwyczaje:

Wypas – wyróżniano pasterzy od gęsi, krów, wołów i owiec. Każdy pasterz zbierał od członków osady każdego rana zwierzęta. Wieczorem dostarczał je gospodarzom. Po okresie sianokosów i grabienia – po 12 lipca (św. Petra) właściciele prowadzili wypas już na własną rękę w specjalnych szałasach rozlokowanych po okolicznych górach. Jedynie owce wypasano w górach przez cały sezon wiosenny, letni i jesienny.

Weczerkyspotkania panien starszych kobiet w celu przędzenia, skubania pierza, haftowania, często z udziałem męższczyzn i hudby (muzyki).

 Rusalia – święto wiosenne (czerwcowe) pasterzy krów, wołów i owiec. W sobotę w nocy palono w kilku rozlokowanych po wsi miejscach ogniska z poczęstunkiem (jajecznicą). Towarzyszyły im śpiewy i tańce do świtu. W sobotę każdy domownik robił maje – bukiety z gałązek z jawora, jasienia, modrzewia i wkładał je za bramę dla ochrony gospodarstwa przed demonami. W niedzielę odbywał się Majalec - zabawa z udziałem muzyki, tańców, śpiewu na polanie Rówienki z udziałem mieszkańców 3 sąsiednich wiosek ruskich: Litmanowej, Jarabiny i Kamionki.

Vianoce –po wsi kolędują pod oknami w wigilię chłopcy- szczedraky 24 grudnia i 6 stycznia.  Śpiewali: Uż pochwalmy krajateho nebesneho. W domach nie praktykowano śpiewania kolęd tzw. śpywanek na hody.

Puszczania (zapusty). Po tym okresie następował post, który poprzedzała zabawa z hudbą trwająca do północy.



Organizacje, instytucje, związki wyznaniowe


Zespół folklorystyczny Barvinok - został założony w 1952 roku. Prezes zespołu - Martin Karaś

Dokumentacja fotograficzna i filmowa


Olga Zimova_

Olga Zimova_

Barvinok_1

Barvinok_1

Badania_J K

Badania_J K