Karta miejscowości osadnictwa wołoskiego

Helcmanovce

Kategorie: współczesna Słowacja

Nazewnictwo

Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w 1368 roku i występuje pod nazwą Kunchfalua / Villa Heuchandi (Fekete Nagy, 1934: 131). Nazwa osady utworzona jest od wyrazów Kunchmann / Kunzmann (nazwa osobowa niemieckiego pochodzenia) oraz falva (po węgiersku ‘wieś’). W dalszych przekazach pisemnych nazwa wsi występuje w postaci Henchmanny (1474), Hayntzmastorff (1523), Henczmanowecz (1583), Henczmanowcze (1598), Helczmanocz (1700) (Fekete Nagy, 1934: 131; Marek, 2006: 246; Marsina-Kušík, 1959: 13/4; MOL, KM, CP, E 158; Hradszky, 1903-04: 260). Na mapach pierwszego mapowania wojskowego z lat 1763-1787 osada wymieniona została jako Heltzmanov (http://mapire.eu/en/), por. łac. Helczmanocz, węg. Helczmanocz, niem. Helzmanowetz, słow. Helczmanowcze (LURHLP, 1773: 223). W rejestrze Jana Lipszky´ego z roku 1808 występuje po węgiersku w postaci Helczmanócz, po niemiecku Heltzmanowitz vulgo Hannsdorf, po słowacku Helcmanowce (Lipszky, 1808: 236). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako Helczmanocz (Fényes, 1851: 98), zaś w SGKP, t. 3, 1882: 54 jako Helcmanowce, węg. Helczmanócz, niem. Hansdorf. W ostatnich latach istnienia Austro-Węgier występuje pod nazwą Helcmanóc (1863-1888), Nagykunchfalu (1892-1902, nagy – po węgiersku ‘wielki’, falu – po węgiersku ‘wieś’), Nagykuncfalva (1907-1913). Po powstaniu Czechosłowacji oficjalnie nazywała się Helcmanovce (1920) (Majtán, 1998: 89).

Ludność — skład etniczny

Pierwotne osadnictwo wsi nosiło prawdopodobnie charakter niemiecki. Osada była zasiedlona przez Rusinów w XV w. W księdze miejskiej Gelnicy w 1523 r. wspomina się ruskie imiona mieszkańców: Michno richter von Hayntzmastorff... (Marek 2006: 246). Według wizytacji spiskiego prepozyta Sigraya z 1700 r. w Helcmanowcach mieszkali Rusini (Hradszky, 1903-04: 260). W słowniku geograficznym Węgier z 1851 roku miejscowość zapisana jest jako rusińska (orosz falu) (Fényes, 1851: 98). Według pierwszego spisu powszechnego Czechosłowacji z 1919 r. we wsi mieszkało 1050 Słowaków, 7 Rusinów, 10 Niemców, 3 Węgrów i 64 innych (SMS, 1920: 77). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. podaje w Helcmanowciach 92% Słowaków (1370) (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Język

Pierwsi mieszkańcy wsi używali prawdopodobnie języka niemieckiego. Od XV w. w miejscowości rozmawiało się po rusińsku. Według Lexicon universorum regni Hungariae locorum populosorum (odpowiedź na pytanie Quae principaliter in singulis lingva vigeat?) z 1773 r. w miejscowości był używany przede wszystkim język rusiński. Według spisu powszechnego Węgier z 1880 r. dla 1474 mieszkańców językiem ojczystym był język słowacki, dla 31 niemiecki, dla 8 węgierski i dla 5 rusiński (Majo, 2012: 60). Ostatni spis powszechny Słowacji z 2011 r. odnotowuje we wsi 89% mieszkańców, który podają język słowacki jako ojczysty, 2%, dla których językiem ojczystym jest język romski i 1% z językiem rusińskim jako ojczystym (http://census2011.statistics.sk/tabulky.html).

Lokacja (data lokacji i prawo, na którym miejscowość została założona)

Wieś była założona na prawie niemieckim w 1326 r. Wówczas spiski kasztelan Tomasz pozwolił pewnemu Kunchmannowi, sołtysowi z Niżnego Sławkowa nad górną Torysą na wykarczowanie i zasiedlenie lasu przy rzece Hnilec [Gnilec], na którego miejscu miała zostać założona wieś nazwana od niego (nouam plantacionem Kunchfalua), dzisiejsze Helcmanowce (Marek 2006: 155). Osada była pod koniec średniowiecza zasiedlona przez Rusinów. O prawie wołoskim, którym rządziła się wieś od XV. w., świadczą następujące powinności, odnotowane w urbarzu z 1583 r.: Decimam dant de ovibus (owce)... unum caseum (ser)... unam urnam pressi lactis (bryndza)... agnellum (baranek)... unam vannam butyri (masło) et lodicem (koc) unum... vitulum (cielę) (Marsina – Kušík, 1959: 13/4).

Źródła do dziejów miejscowości

Historia miejscowości

Osada rozwinęła się na Spiszu, w Rudawach Spiskich (Górach Wołowskich), 5,5 km na południowy zachód od Gelnicy. Położona jest na wysokości 425 m n.p.m. (VSOS 1, 1977: 410). Jej początki sięgają XIV w. Powstała na terenach, które należały do miasta Gelnica. (SPS I, 1967: 396). W pierwszym trzydziestoleciu XVI w. (1529 r.) osada, w tym czasie zapisana jako Henczman, należała do majątku zamkowego w Gelnicy (Števík, 2008: 120). Wołosi osiedli w niej w XVI wieku. Na przełomie XVII i XVIII w. świeckimi patronami wsi byli przedstawiciele rodu Csáky. Według przekazów z 1598 r. w Helcmanowcach, w majątku rodu Thurzo, stało 30 domów (MOL, KM, CP, E 158). W tym czasie były średnią wsią na Spiszu. W 1787 r. liczyły 161 domów i 1146 mieszkańców, w 1828 r. 161 domów i 1618 mieszkańców. Na przełomie XVIII i XIX w. należały do powiatu górskiego komitatu spiskiego – Processus Montanus (ŠA-L, SŽ, i. č. 3856). W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. i na początku XX w. wielu mieszkańców wyemigrowało za granicę. Mieszkańcy przez stulecia zajmowali się przede wszystkim rolnictwem i górnictwem (VSOS 1, 1977: 410).

Dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne)

Murowany kościół był we wsi wybudowany na początku XVI w. (SPS 1, 1967: 396). Duchowym patronem Helcmanowiec stał się św. Michał Archanioł.

Wizytacja kanoniczna z 1700 r.: Templum muratum commode constitutum. A quibus et quando aedificatum non scitur. Patrocinio gaudet S. Michaeli Archangeli. Altare vnum S. Michaeli Archangelo dicatum (Hradszky, 1903-1904: 260).

Schematismus z 1898 r.: Eccl. Mur. ad. S. Michaelem Arch. Post incendium anni 1885...ex toto renovata (Schematismus, 1898: 159).

Organizacje, instytucje, związki wyznaniowe

Dokumentacja fotograficzna i filmowa

Ostatnia modyfikacja: Miroslav Stevik, 31/03/2016 Wróć