Polacy (około 9000 mieszkańców)

Lokacja w 1646 na prawie wołoskim 

[GJ] W pochodzącym z 1646 r. inwentarzu starostwa lanckorońskiego zapisano, że Zawoja jest osadą nowolokowaną, zamieszkiwał w niej wówczas zapewne tylko jeden osadnik Kasper Drabik. Wykonywał on analogiczne powinności jak mieszkańcy pobliskiej Skawnicy, w tym był zobowiązany do składania na każde święto św. Jakuba daniny od wypasanych owiec. Twórcy inwentarza nakazali, aby w tej wsi odbywały się dwa razy w roku zgromadzenia sądowe (AVK XXV, 471), co rodzi oczywiste skojarenia z typowymi dla prawa wołoskiego zborami, czasem też zwanymi strungami (Jawor 1997, 79-86) [GJ]

Janicka – Krzywda U. (red.), Kultura Ludowa Górali Babiogórskich, Kraków 2010.

Janicka – Krzywda U. (red), Monografia Zawoi, Kraków-Zawoja 1996.

Galarowski T., Zawoja, Wrocław 1980.

Zawoja to największa pod względem powierzchni i ludności wieś w Polsce. Początkowo część Skawicy (powstałej przed 1593 rokiem) określana wówczas jako Skawica Górna. W pierwszej połowie XVII wieku najwyżej położone krańce wsi sięgające po Babią Górę (dzisiejsza Zawoja) zajęte zostały przez pasterzy wołoskich, co wiązało się ze zmianą jej nazwy na Zawoje. Nazwa Zawoje ma pochodzenie wołoskie. Dako-rumuńskie słowo zavoiu oznacza podmokły las nad urwistym zakolem rzeki (nazwa pierwszy raz pojawia się w 1646 roku jako wieś wolna od pańszczyzny). Wyodrębnienie Zawoi od Skawicy nastąpiło w 1787 roku (Troll, 2015: 145). W 1816 roku Zawoja rozciągała się na 25 zarębkach i 120 polanach. W II połowie XIX weku na pół. Stokach Babiej Góry czynnych było kilkanaście hal. W 1924 roku wypasano 2500 sztuk owiec i 260 sztuk wołów . Zmniejszenie polan owczarskich nastąpiło w latach 20. XX w. (zmiana stosunków własnościowych) (Janicka – Krzywda, 2013: 10, 11).

Wiodącą formą gospodarowania górali babiogórskich z Zawoi była hodowla owiec, w mniejszym stopniu hodowla wołów. Do II połowy XX wieku owce wypasano jeszcze na hali Czarnej (północne stoki Babiej Góry) (Janicka-Krzywda, 2010: 67). Rozkwit gospodarki pasterskiej nastąpił tu na przełomie XVII/XVIII wieku. Znane były tu dwa typy szałaśnictwa – halne i leśne, polaniarskie (Janicka – Krzywda, 2010: 71). Stare budownictwo z I połowy XIX i pocz. XX wieku prezentuje Skansen na Markowych Rówienkach (od 1973 roku).

W tradycyjnej kulturze ludowej Górali Babiogórskich wyraźnie zaznacza się dominacja elementów pasterskich o wołoskim rodowodzie (zwyczaje, obrzędy i budownictwo pasterskie, wierzenia (demonologia: wiara w istnienie chmurników, boginek, upiorów, topielców, błędnego ognika itp.), magia, folklor słowny i muzyczny (w niewielkim stopniu), nazewnictwo) (Krzywda, 2010: 22, Janicka – Krzywda, 2010: 33; Kudzia 2010: 325-334).

Najważniejsze wierzenia i obrzędy:

-         Św. Mikołaj – patron pasterzy, do którego odmawiano modlitwy przy wyruszaniu z owcami na wypas i każdego dnia podczas pobytu na hali (Janicka – Krzywda, 2010: 256).

-         Liczne były wierzenia i zwyczaje związane z dniem św. Łucji. 

-         W okresie Bożego Narodzenia, w dniu św. Szczepana zaczynali chodzić kolędnicy: z Dorotą, z kulą, z gwiazdą, z Rajem, z szopką lalkową oraz przebierańcy tzw. Herody, Turoń, Pastuszkowie, Trzej Królowie (w tym jeszcze jedna odmiana z dodatkowym towarzyszeniem maszkar: Żołnierza, Śmierci i Diabła) (Cząstka –Kłapyta, 2014: 81). W kolędowaniu brali udział dudziarze (nie w formie akompaniującej). Obecnie rekonstruują kolędowanie po domach zespoły folklorystyczne.

-         Do lat 50 XX wieku praktykowano zwyczaje palenia Judasza (Wielki Czwartek) i ogni sobótkowych (Zesłanie Ducha Świętego) (Janicka – Krzywda, 2010: 269, 279).

-         Na zakończenie żniw obchodzono hołdonos/hałdamas (dożynki).

Muzyka:

-         Repertuar pieśniowy i taneczny - niejednolity stylistycznie, zróżnicowany wewnętrznie (cechy materiału diachronicznie nowszego), wykazuje mały stopień samodzielności regionalnej i związki z tradycją muzyczną regionów sąsiednich oraz dalszych (np.; ziemia krakowska) (Lewandowska 2010: 342).

-         tańce – głównie parzystometryczne: wykonywane głównie przez pasterzy - hajduk, siustany, taniec pasterski i wykonywany parami - obyrtka, weselne: chodzony weselny, taniec ze skrzynią, wywodzony; kobiece - deptok (związany z magią hodowlaną), tańce napływowe: krakowiak, polka, walc.

-         Pieśni: dominuje 1 głosowość, tematyka pasterska, weselna, refleksyjna, zbójnicka, rodzima. W warstwie słownej - przeważnie dystychy dwunastozgłoskowe (tak samo w przyśpiewkach do tańca) lub czterowiersze sześciozgłoskowe, rzadziej wersy dłuższe. Częste są interiekcje (hej) zaczynające wiersz. Metrum pieśni przeważnie dwudzielne (pieśni pasterskie, weselne w którym czasem spotyka się trójmiar). W formułach rytmicznych dominuje rytmika krakowiakowa (Lewandowska 2010: 332 - 344). W podłożu tonalnym przewaga skal durowych i mollowych, a w przebiegach melodycznych częste relacje dominantowo-toniczne. W pieśniach diachronicznie starszych (pasterskich i obrzędowych) – skale lidyjskie (z 4 zw. pomiędzy I a IV stopniem skali), homogeniczna warstwa melodyczno-rytmiczna, descendentalny typ melodyki zwłaszcza w odcinkach kadencyjnych, wolnometryczność. Pieśni pasterskie stanowiły kiedyś główny trzon repertuaru (Szurmiak - Bogucka, 2003: 17). Rozpowszechnione były kiedyś oparte na kilku sylabach (np.: chyboj) kilkudźwiękowe zawołania pasterskie tzw. lukania.

-  najstarszy skład muzyki: dudy i skrzypce (Schneider 1871:103). Typowe instrumenty pasterskie dawno zostały wyparte z użycia (trombita, róg, piszczałki bezotworowe, listki).

- Zespół muzyczny „Babiogórcy” (dziecięcy): patrz film https://www.youtube.com/watch?v=HsEp7ATtCZc

- Zespół muzyczny „Juzyna”

- Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich (od 1955 roku, zajmuje się promocją kultury ludowej Babiogórców)

-  Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Babiogórskiej (od 1990 roku)

-  Babiogórskie Centrum Kultury