Karta miejscowości osadnictwa wołoskiego

Łapsze Wyżne


Kategorie: lokacja na prawie wołoskim

Nazewnictwo


Vyšné Lapše (słow.), Felsőlápos (węg.), Oberlapsch (niem.) (Olejko, 2012: 10)

Ludność — skład etniczny


Polacy

Język


polski, polska gwara spiska

Lokacja (data lokacji i prawo, na którym miejscowość została założona)


Lokacja nastąpiła około połowy XV wieku na prawie niemieckim (żywioł polski). W XVI wieku lokacja na prawie wołoskim (żywioł wołosko-ruski). Dokładne daty lokacji są nie znane. 

Źródła do dziejów miejscowości


Trajdos T., Szkice z dziejów Zamagurza spiskiego, Kraków 1991

Historia miejscowości


Miejscowość związana z dziejami historycznymi Zamagurza spiskiego. Od 1546 – 1918 należała do Królestwa Węgierskiego, od 1920-1939 – do Polski i od 1939 - 1945 do Republiki Słowackiej. Nazwa Łapsze jest pochodzenia wołoskiego. Pierwsze wzmianki pochodzą z pochodzą z lat 1340, 1463 i 1469 (Figiel, 1999). Zasiedlili ją wówczas osadnicy polscy, którzy prawdopodobnie przybyli z sąsiednich Łapsz Niżnych (Krzywda, 2012: 31). W ostatniej ćwierci XV wieku pojawiła się tu pasterska ludność wołosko-ruska, która mogła napłynąć tu z pobliskiej Osturni (Krzywda, 2012: 31). W środku wsi wznieśli drewnianą cerkiew. Ludność polska, korzystała z własnego kościółka (św. Antoniego). Zachowały się podania o wypieraniu Rusnaków przez ludność polską. Pod koniec trzeciej ćwierci XVI wieku łapszńscy Rusini zostali zmuszeni do emigracji na skutek rosnącego napływu ludności polskiej przybywającej z sąsiednich wsi na Dunajcem, z rejonów Pieni  i Podhala (Krzywda, 2012: 32). W 1655 rozwinęła tu dynamicznie swą działalność parafia rzymskokatolicka. Przed 1700 rokiem przejęła ona opuszczoną cerkiew „rusnacką”, a w 1760roku wzniosła na jej miejscu rokokowy kościół murowany pod wezwaniem św. Piotra i Pawła

 

Dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne)


Muzyka Łapsz Wyżnych zalicza się do kultury muzycznej regionu spiskiego. Widoczne są w niej wpływy rusińskie (rytmy i melodie kołomyjkowe, nuty do śpiewu)  węgierskie i słowackie (pieśni i tańce).

W repertuarze pieśniowym wyróżnia się pieśni obrzędowe, taneczne, ballady, nabozne (ludowa proweniencja) i przyśpiewki do tańca (12 zgłoskowy wers z interiekcją ej, hej). W repertuarze obrzędowym występuje sylabizm, skale heksachordalne, heptachordalne, rzadko pentachordy, lidyzmy (wyostrzenie interwału 4 zw.), metra parzyste, wyczuwalna pulsacja rytmiczna, przebiegi rytmiczne o asymetrycznej budowie (łączenie fraz dwutaktowych i trzytaktowych). W wykonywanym jeszcze w latach 50 XX wieku repertuarze pieśni pasterskich można wyróżnić przebiegi wolnometryczne, wersy 12 zgłoskowe z interiekcjami, skale chordalne, wołoską (IV stopień podwyższony), opadający kierunek melodyki, rytmy descendentalne, wolne tempo wykonania, a także rytmy kołomyjkowe.

W repertuarze pieśniowym tanecznym – przewaga czterowierszów o budowie heterosylabicznej, falisty typ melodyki, skale przeważnie durowe, spotykane są skale modalne (eolska, miksolidyjska) i chordalne (pentachordalne, heksachordalne). Pieśni tzw. śpiywonki wykonywane są zespołowo.

Tańce; ciardaś spiski, polka krzyzowo, ceper-polka, mazur (niedźwiedź), wałaski – ołaski (melodyka i rytmika kołomyjkowa, prawdopodobne zapożyczenie od Rusnaków), staro baba, do kółecka (na mel. walca), mietlorz (Dąbrowska, 2005/2006: 364, Czechowska,Wojtas, 2011).

Instrumenty: fujarki z bzu lub wierzby, piszczki (używane przy wypasie bydła jeszcze w II poł. XX wieku) (Szurmiak – Bogucka, 2012: 331-340). Skład kapeli: prym (pierwsze skrzypce – główna melodia), sekund (wypełnienie harmoniczne na skrzypcach, czasem 2 instrumenty), bas (podstawa basowa realizowana na kontrabasie).

 

Organizacje, instytucje, związki wyznaniowe


Stowarzyszenie Rozwoju Spisza i Okolicy

Gminny Ośrodek Kultury

Dokumentacja fotograficzna i filmowa