Voskopojë   – dosł. Miasto Pasterzy (z gr. vosco – pastrz, z gr. polis – miasto lub Pole Pasterzy (z gr. vosco – pastrze, słow. polje – pole).

Nazwy w innych językach:

Aromański : Muskopoli, Moscopole, Moscopolea, Văscopoli

Bułgarski: Muscopolje

Grecki: Μοσχόπολις / Βοσκόπολις , Moschopolis / Voskopolis

Macedoński: Москополе, Moskopole,

Polski: Moskopole

Serbski: Москопоље, Moskopolje

Turecki: Voskopoja

Włoski: Moscopoli, Moscoppoli/Voscoppoli, Moscopolj/Voscopolj

Historyczny: Aromanie (grupa: Moskopolanie), Grecy, Bułgarzy, Albańczycy, Turcy

Obecny: Albańczycy, niewielka liczba Aromanów (1-5 osób)

- W XVIII wieku w życiu codziennym w Moskopolu dominował j. aromański (arumanishtja, arremënë), który nazywano też językiem wołoskim (vvlahishtja). W zewnętrznych kontaktach handlowych posługiwano się greką. W szkołach i piśmiennictwie religijnym oraz filozoficznym – obowiązywała greka, w późniejszych wiekach - albański i bułgarski.

Obecnie ludność posługuje się j. albańskim, kilku mieszkańców językiem aromańskim.

Ewa Nowicka 1. Hauziński Jerzy, Leśny Jan 1992, Historia Albanii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław; 2. Dimczew, Dimo 2006, Nida Boga, w: Moscopolea, Uniea ti Cultura-a Armanjlor dit Machidunii, Skopje; 3. Badania terenowe (EN - koniec)

- miejscowość założona w XIV wieku, dokładna data nie jest znana

- brak informacji o założycielu, różne hipotezy dotyczące powstania:

·         1338 rok – założone przez arystokratyczny ród Muzaków, jeden z najważniejszych w regionie Epiru (środkowej Albanii) w późnym średniowieczu. Założycielami miasta miał być jeden z synów Andrzeja II Muzaka (1317-1392) -  Piotr, który chciał  ściągnąć osadnictwo na niezasiedlone ziemie regionu

·         założone w XIV wieku przez część ludności uciekającej z Korczy przed zagrożeniem ze strony Turków

·         założone przez pasterzy aromańskich przybywających tu z regionu Muzakii na zimowe pastwiska (ze względu na bardzo bogate pastwiska)

- W XVI-XVIII wieku stanowiło jedno z najważniejszych miast i centrów politycznych, ekonomicznych i kulturalnych Bałkanów. W XVIII wieku było silnym centrum kupieckim, leżącym na szlaku wędrówek karawan przemieszczających się ze wschodu na Zachód

- ludność: nie są znane dokładne dotyczące liczebności miasta. W informacjach pojawia się przedział od 30 tys. do 70 tys. Zamieszkiwane było w znacznej części przez Aromanów, inne etnosy to Grecy, Bułgarzy, Albańczycy i Turcy.

- w Moskopolu w XVIII wieku działały:

·         kilka szkół nauczających w językach albańskim i greckim,

·         od 1710 - biblioteka,

·         od 1720 – pierwsza drukarni na Bałkanach, zwanej Drukarnią Świętego Nauma. Prowadzona przez Greka Grzegorza Constantinidhi (Gregorios Typografos), zwanego też Konstantynem Malarzem,

·         od 1744 - szkoła o nazwie "Nowa Akademia" (Nea Akadīmia, Hellênikon Frôntistêrion), wśród wykładanych przedmiotów była m.in. logika, fizyka i gramatyka

·         szpital i przytułek dla biedaków,

·         w XVIII wieku działał  w Moskopolu Grzegorz z Durres (zm. 1770) prawosławny mnich i tłumacz Biblii, asystent rektora Nowej Akademii. Zwany też Grzegorzem z Moskopola. Przybył do Moskopola prawdopodobnie w 1730 roku. W 1741 roku napisał tu ,,Żywot św. Nikodema”,

·         w XVIII wieku Daniel Moskopolita opracował tu słownik w 4 językach – aromańskim, greckim, bułgarskim i albańskim

Upadek Moskopola:

Moskopole było wielokrotnie niszczone od II połowy XVIII wieku.

- w roku 1769 miały miejsce liczne najazdy wojsk osmańskich i grup muzułmańskich Albańczyków, ze względu na udział mieszkańców Moskopola w przygotowaniu wojen krymskich.

- w roku 1788 zadano ostateczny cios miastu – wojska watażki Alego Paszy spaliły zabudowania i wygnały jego mieszkańców. Moskopole stało się małą wioską i nigdy – mimo prób – nie odzyskało swojej świetności. Bogaci kupcy przenieśli się do Korczy i jej okolic, Beratu, część znalazła nowe miejsce zamieszkania w licznych miejscowościach Tesalii, a nawet Wiednia, Budapesztu i miast Transylwanii.

- w początku XIX wieku miejscowość przeżyła ponowne zniszczenie dokonane przez Alego Paszę, a w 1916 roku miała miejsce grabież zabytków kultury Moskopola przez oddziały albańskie Salibudki i wojska austriackie. To właśnie wtedy zniszczono znaczną część starych, świadczących o dawnej świetności miasta, prawosławnych świątyń i ich niezwykłych polichromii.

- w roku 1943 - pozostałe z dawnych czasów zabudowania zostały zrównane z ziemią (poza 4 cerkwiami) w czasie wojny partyzanckiej  prowadzonej przez Balikombatara oraz przez Włochów.

- 2002 rok  – zabytki Moskopola znalazały się na Liście najbardziej zagrożonych zabytków świata UNESCO

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ewa Nowicka: O Moskopolu wypowiadają się historycy jako o miejscu o szczególnych cechach. i o jego ważnej historii. Mówią, że było to XVIII-wieczne miasto, liczące 30 000 murowanych domów, ośrodek kultury prawosławnej, stworzony i rozwinięty przez Arumunów). Właśnie tu założona została pierwsza drukarnia w imperium osmańskim w 1731 roku i tzw. Nowa Akademia w 1744 przez grupę prawosławnych uczonych, głównie  Arumunów (przez niektórych historyków nazywanych Cyncarami). Moskopole było to duże, jak na owe czasy miasto, w którym rozwijały się rzemiosła, zorganizowane w cechy ze przewagą skórnictwa i wyrobów z wełny. Miasto było podzielone na kilka sektorów, którymi władali naczelnicy wyłaniani ze starszyzny cechowej. Organem samorządowym była rada starszyzny miejskiej, która pobierała podatki od działalności gospodarczej przeznaczane na oświatę, utrzymanie porządku w mieście i działalność instytucji charytatywnych. Liczne biblioteki powstały też w klasztorach.

Na terenie Moskopola znajduje się obecnie 8 świątyń prawosławnych (z istniejących niegdyś około 24-26, dokładna liczba nie jest znana). Są to:

1.      Cerkiew św. Mikołaja (alb. Kisha e Shën Kollit), wybudowana w latach 1721-1722, fundacja Hadji Georgi. Świątynia została pokrytą polichromią przez Dawida z Selenicy w 1726 roku oraz w 1750 roku przez malarzy Konstantyna (Kostandina) i Atanazego (Athanasa) z Korczy.

2.      Cerkiew św. Atanazego (alb. Kisha e Shën Thanasit), wybudowana w latach 1721-1724, pokryta polichromią wewnętrzną i zewnętrzną przez Konstantego i Atanazego z Korczy w roku 1745, z zachowaną dzwonnicą przy wejściu na teren obiektu. Cerkiew została wybudowana z kamienia na planie prostokąta, od strony południowej posiada otwarte na zewnątrz podcienia (arkady).

3.      Cerkiew św. Eliasza (alb. Kisha e Shëndëlliut),  jedyna zachowana część z monastyru zbudowanego w Moskopolu w 1751 roku

4.      Cerkiew św. Archaniołów Michała i Gabriela (alb. Kisha e Shën Mëhillit or Kisha Kryeengjëjt Mihail dhe Gavriil), ufundowana w 1722 roku prawdopodobnie przez Vreta Bezuka

5.      Cerkiew śś. Konstantyna i Heleny (XVIII wiek)

6.      Monastyr św. Jana Chrzciciela (alb. Manastiri i Shën Prodhromit), wybudowany na planie prostokąta w 1632 roku i pokryty polichromią w roku 1659

7.      Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej (alb. Kisha e Shën Marisë) wybudowana w latach 1694-1699 i pokryta polichromią wewnetrzną przez Theodoros Anagnosti i Sterianos z Agrapha w 1712 roku.

8.      Cerkiew św. Paraskiewy

Większość zabytków jest w stanie dużego zniszczenia. Część z nich objęto programem rewitalizacji, ale dotyczy ona pojedynczych obiektów dziedzictwa kultury wołoskiej.

------------------------------------------------------------------------------------------------

Ewa Nowicka:  W wywiadach przeprowadzanych we wszystkich krajach bałkańskich wśród Arumunów, Moskopole wymieniane jest najczęściej jako mityczne miasto, miejsce ważnych dla narodu zdarzeń historycznych. Dla Arumunów jest „Mekką”, lub Jerozolimą (jak mówi arumuński pisarz, tłumacz, autor słowników Dina Cuvata – oficjalnie Dimo Dimcev) miejscem martyrologii, ale też symbolem dawnej chwały i wielkości narodu. Moskopole jest bez wątpienia najważniejszym miejscem dla KONSTRUOWANIA współczesnej tożsamości arumuńskiej, najważniejszym symbolicznym miejscem dla rozproszonego narodu.  Współcześnie żywa jest idea odrodzenia Moskopola pod skrzydłami UNESCO i UE.Następuje coraz silniejszy nacisk na kilka miejsc sakralizowanych na Bałkanach, wśród których Moskopole góruje nad innymi. Dzieje się tak głównie dlatego, że Moskopole było wyjątkowo rozwiniętym centrum kulturowym i reprezentowało  kulturę miejską, co jest podkteślane we wszystkich rozmowach z Arumunami. Właśnie jako miasto stworzone w całości przez Arumunów nadaje szczególnie prestiżowego charakteru grupie etnicznej. Wielu spośród dzisiejszych Arumunów, przede wszystkim tych, którzy wywodzą się z obszaru zachodniej Macedonii, choć są dziś rozproszeni po całych Bałkanach, przypisuje sobie pochodzenie od ludności przepędzonej lub dobrowolnie uciekającej z Moskopola po jego celowym zniszczeniu. Nacisk na miejskość swojego ludu pojawia się w wielu wypowiedziach. Moi rozmówcy, którzy byli głównie arumuńskimi działaczami, liderami organizacji lokalnych i międzynarodowych, intelektualistami. wszyscy mówią o zasługach Arumunów w budowaniu większości centrów miejskich na obszarze Bałkanów, a czasem i poza tym obszarem: w Albanii Korcza, w grecji Patras, w Serbii Zemun. Wśród arumuńskich rozmówców pojawia się etniczne określenie „Moskopolitanie”, które przywołuje  historycznie dzieje zbiorowości, która ma świadomość swojego pochodzenia ze zniszczonego w 1788 roku kultowego miasta Moskopola. (EN - koniec)