[GJ] W XVII w. określana jako Zubrzyca Hornia alias Bubenske, lecz także Zubrzyca Felso, Superior  (Semkowicz 1939, 472).

• - za datę powstania wsi uznaje się jej ujęcie w rejestrze podatkowym w roku 1567

- 

- 6 I 1619 - Elżbieta Czobar i jej syn Emeryk Thurzo na prośbę Andrzeja Moniaka i 6 osadników wołoskich udzielają im ulg w daninach i robociźnie. Według inwentarza sołtysem jest Andrzej Moniak, ma na swoim gruncie 1 osadnika, a wieś liczy 7 osadników wołoskich.

- 28 VI 1664 rok - zatwierdzenie ugody między Mateuszem a Andrzejem przez Sąd Żupy Orawskiej, na mocy której Andrzej zobowiązuje się wydać dokumenty dotyczące wsi Mateuszowi.

- 27 VI 1667 - sąd Żupy Orawskiej wydaje wyrok na Andrzeja Moniaka o wydanie dokumentów Mateuszowi na sołtystwo.

- Spuścizną po osadnictwie wołoskim są utrzymujące się do lat 70 XX wieku liczne wierzenia (wiara w istnienie płanetników, borowego ducha, upiory, zmory itp.), praktyki magiczne związane z dniem św. Łucji i św. Mikołaja – patrona pasterzy, stad owiec i wilków. Do niego modlili się pasterze podczas redyku ze stadami i każdego dnia na hali, przed wypędzeniem stad na pastwiska (Janicka – Krzywda, 2011: 269, 270).

Najciekawsze obrzędy:

-          W okresie Godów (Bożego Narodzenia) (do pocz. XX wieku) od dnia św. Szczepana nawet do Środy Popielcowej po wsi chodzili kolędnicy - przebierańcy: z Turoniem ( w skład tej grupy mogła wchodzić czarownica z maśnicą i Anioł), z kulą, gwiazdą, szopką lalkową (Janicka – Krzywda, 2011:282).

-          W okresie postu chodzono ze Śmiertką (kukłą ze słomy symbolizującą śmierć). Dziewczęta odwiedzały wtedy domy śpiewając i recytując pieśni o śmierci i teksty o rychłej męce Chrystusa (Janicka – Krzywda 2011: 288).

-          Na Zielone święta odbywało się Palenie ducha (odpowiednik ogni sobótkowych).

-          W nocy z 30 kwietnia na 1 maja chłopcy stawiali mojki przed domami panien. Na drugi dzień wygrywano moje z muzyką (Janicka – Krzywda 2011: 295). Obecnie stawianiem moi zajmują się wyłącznie zespoły regionalne.

-          Na św. Jana Chrzciciela – święto pasterskie – na szałas przychodziły rodziny juhasów, właścicieli zwierząt, odbywała się zabawa z udziałem muzyki. Dzień wcześniej budowano specjalne koliby, które palono po powrocie z odpustu (wielki kiermes) na św. Jana (kościół w Orawce).

       - Na zakończenie żniw obchodzono hałdamas/hołdonos (dożynki). Pieśni dożynkowe śpiewały kobiety i dziewczęta, niosły wieniec dożynkowy w formie korony. Obecnie zanosi się je do kościoła i tam zostawia.

-          Muzyka:

Pieśni – zaliczają się w perspektywie diachronicznej do repertuaru dawnego i nowszego pochodzenia. Wyróżnia się następujące grupy pieśni:

- śpiewecki (1-2 zwrotkowe[dystych dwunastozgłoskowy], luźny związek tekstu słownego i melodii, przyśpiewki do tańców: przy pasyniu (pasterskie), baciarskie, weselne. Posiadają metrum 2/4, zdania 5-6 taktowe, melodie krótkie o budowie formalnej AA lub AA’, wykonywane wolno bez wyraźnej pulsacji metrycznej, oparte na jednej formule rytmicznej powtarzanej bez zmian lub z niewielkimi przekształceniami (synkopy, rytmy punktowane), w dawnych melodiach, zwłaszcza pasterskich - skale pentachordalne, heksachordalne, z kwartą lidyjską),

- dłukse (wielozwrotkowe, melodia przyporządkowana do tekstu, nie związane z obrzędami),

- pastorałki,

- słowenskie (głównie w j. słowackim, zróżnicowana budowa formalna, skale durowa i mollowa) i pieśni (śpiewy religijne, głównie kościelne) (Lewandowska, : 86).

-          Instrumenty: dudy, trombity, rogi (z rogów siwych wołów, potem drewniane – pasterskie o dł. do 150 cm.), trąby ze świerzej kory świerkowej (używane były do pocz. XX wieku przez młodych pasterzy),  piscołki (postna, wielkopostna, z otworami bocznymi i podwójna), heligonka (import z Węgier) wyparta w okresie powojennym przez akordeon.

- Kapele/Muzyka – do dziś aktywne zwłaszcza na weselach: skrzypce  (prym), skrzypce drugie czasem w podwójnej obsadzie (sekund), bas (basy góralskie).

-          Tańce w metrum dwudzielnym: polka (krzizowo), trojak, obyrtacka, kozuśniok, żyd, kotecka, ciardaś orawski, gymbuśka (rytmika i melodyka kołomyjkowa), kotecka, jelyniosek (wolarski, ciachlany), hajduk, wałaski (zbliżony do podhalańskiego góralskiego).

Zabytki:

1. Orawski Park Etnograficzny - skansen został założony w 1955 r., przez muzealników i konserwatorów kraju wraz z miejscowa ludnością. W skansenie znajduja się cenne obiekty kultury Orawy, w tym:

• Dwór Moniaków - rodowa siedziba szlacheckiej rodziny sołtysów Moniaków, przekazana przez rodzinę na rzez skarbu państwa w 1937 roku, w 1955 roku włączona do skansenu. Składa się z 6 budynków, najstarszy pochodzi z XVII wieku (w środku inskrypcja z 1784 r.), z charakterystycznymi domami bezkominowymi występującymi w całym łuku Karpat, piętrowymi spichlerzami (wyżkami) i okalającymi domy galeryjkami.
• Chłopskie wnętrza pochodzą z XVIII-XX wieku (Chata Kotowa, Paś Filipek. W skansenie znajdują się zabudowania gospodarcze, m.in. kuźnia, karczma
• bogata kolekcja ludowego malarstwa na szkle.

2. Kościół katolicki p.w. św. Michała Archanioła - zbudowany w latach 1839-1841, w czasach probostwa ks. Władysława Fejerpataky (Białopotockiego) w tradycji barokowo-klasycystycznej. Budowniczym kościoła był majster Ignacy Zubrzycki. Budowla jednonawowa, z prezbiterium zamkniętym prostą ściana, zakrystią po stronie północnej i kruchtą po stronie południowej, z wieżą. Wnętrze kościoła jest neobarokowe, zostało wykonane z warsztacie tyrolskim Insam-Prinoth w 1910 roku. W wyposażeniu kościoła znajduje się m.in.:

• kamienna chrzcielnica pochodząca z dawnego drewnianego kościółka, ufundowana w roku 1761 przez Mateusza Moniaka oraz dzwon z roku 1729 z firmy Jana Gotfryda Eberta z Bańskiej Bystrzycy.
• chorągiew wotywna rodu sołtysów Moniaków z 1705 r., ze scenami Wniebowstąpienia i Wniebowzięcia oraz przedstawieniami fundatorów i ich herbów (Grabski 2011: 160-161).
  

Zespół regionalny "Zubrzyca Górna"

Wiejski Dom Kultury