Karta miejscowości osadnictwa wołoskiego

Szczawne

Kategorie: lokacja na prawie wołoskim

Nazewnictwo

W 1433 r. notowane jako Sczawne, w 1437 r. Sczawin, Sczawna, Szczawne (SHGZS III: 163).

Ludność — skład etniczny

Język

Lokacja (data lokacji i prawo, na którym miejscowość została założona)

Osada pojawiła się w źródłach w 1433 r., kiedy pochodzący z tej królewskiej wsi Balco (kniaź?) spowodował uwolnienie z wieży niejakiego Fieda. Zdaniem J. Czajkowskiego (1995: 81) Szczawne mogło powstać na początku XV w. i to już jako wieś wołoska. W 1437 r. królowa Zofia Holszańska zgodziła się aby Jakub Wołoch (zapewne identyczny z lokatorem Radoszyc) kupił sołectwo w Szczawnem składające się z 2 łanów, łąki i młyna od Klemensa, Hryczka, Paszka i Stanka synów sołtysa Boty, być może identycznego z Botą, odnotowanym w 1402 r. jako właściciel Morochowa (Czajkowski: 1995: 81). Jednocześnie przeniesiono cała osadę z prawa wołoskiego na niemieckie. Kmiecie mieli uiszczać dziesięcinę od świń, dwudzieszczyznę od owiec, płacić czynsz w wysokości 1/2 grzywny z łanu, wojenne w wysokości 8 groszy. Sołtysi mieli pobierać 1/3 kar sądowych i 1/6 z czynszów, na wyprawę wojenną stawiać się konno z łukiem (ZDM 5: 1424). To zamieszanie prawne trwało jeszcze w XVI w. W 1523 r. w Szczawnem : Valachi incolunt sed iure theutonico utuntur (AGAD, ASK, I, 21: 34). A. Fastnacht (SHGZS III: 163 - 165) zebrał szereg informacji pochodzących z XV i początków XVI w. o kniaziach wołoskich z tej wsi, ich uczestnictwie w t.zw. sesjach wołoskich w Sanoku, typowych dla prawa wołoskiego zajęciach ludności i z tej racji uiszczanych daninach. W 1519 r. wzrosła ranga Szczawnego, gdyż zamieszkiwał w nim krajnik: kraynyk omnium villarum iuris Valachici capitaneatus Sanocensis (ZNO, 1251 II: 73). Również lustracja z lat 1564-1565 traktuje tę osadę jako podlegającą prawu wołoskiemu (LWR II: 151).

Źródła do dziejów miejscowości

- Wzmianki źródłowe dotyczące Szczawnego zebrał A, Fastnacht (SHGZS III:163 - 165). 


- Archiwum Działu Sztuki Cerkiewnej Muzeum - Zamku w Łańcucie. Dokumentacja wizytacyjna z lat 1960-2000, T. I - IV. Dział Sztuki Cerkiewnej Muzeum Zamku w Łańcucie.

- Bańkosz R., Cerkwie Szlaku Ikon, Krosno 2010, s. 156-157.

- Giemza J., O sztuce sakralnej przemyskiej eparchii. Słowem i obrazem, Łańcut 2006.

- Giemza J., Karty ewidencyjne zabytków ruchomych cerkwi w Szczawnem, SOZ Krosno 2010.

- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Województwo Krośnieńskie. Lesko, Sanok, Ustrzyki Dolne i okolice, Warszawa 1982, s. 123.

- Przeździecka M., O małopolskim malarstwie ikonowym w XIX w., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973.

- Cerkiew w Szczawnem, http://www.cerkiew-szczawne.pl/home/start.html [odczyt: 30.12.2015].

Historia miejscowości

Dziedzictwo kulturowe (materialne i niematerialne)

1. W 1447 r. przy rozgraniczeniu dóbr królewskich w Bieszczadach w którym brali udział kniaziowie ze Szczawnego pojawił się jeden z najstarszych toponimów wołoskich na ziemiach polskich. Wspomniano mianowicie o strumieniu Lespedar koło Moszczańca. Pop w Szczawnem notowany od 1492 r. (SHGZS III: 163-165).

2. Ewa Kocój:

1.      Cerkiew prawosławna pw. Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy, greko-katolicka, wybudowana w latach 1888-1889 przez cieślę Hojsana z Płonnej, prawdopodobnie na miejscu starszej świątyni, ufundowanej w 1492r. Cerkiew jest drewniana, orientowana, konstrukcja zrębowa, oszalowana pionowymi deskami. Zaliczana do cerkwi łemkowskich typu północno-wschodniego, wariant wieżowy.

·         Wewnątrz cerkwi znajduje się polichromia ścienna wykonana w 1925r. przez przez malarzy z Towarzystwa Odrodzenie (Widrodżennia) z Przemyśla: Pawła Zaporożskoho, Borysa W. Palija Nejlo, Mykoła Prasyćkyj, Jurko Krycha i Semena Ostapczuka, na zamówienie księdza Mychajła Hrobelskoho i parafian.

·         Wewnątrz cerkwi ikonostas z XIX w.

·         Obok cerkwi znajduje się drewniana dzwonnica, wybudowana w 1889r. i wyremontowana w 1973 i 2003r. Konstrukcja słupowa, oszalowana deskami, przykryta namiotowym dachem i kopulastym hełmem.

·         Obok cerkwi znajduje się zabytkowy cmentarz, odnowiony w 2003r. przez stowarzyszenie Magurycz.

·         Obok cerkwi znajdują się 2 krzyże: z 1988r. (na pamiątkę chrztu Rusi Kijowskiej) oraz z 2004r. (za zmarłych z rodziny Oleksów i Solanów)

·         Obok cerkwi znajduje się kamień z wyryta datą 1889r., według ludności miejscowej – leżący niegdyś przy starszej świątyni (Bańkosz 2010: 156-157).EK-KONIEC

Organizacje, instytucje, związki wyznaniowe

Dokumentacja fotograficzna i filmowa

Strój łemkowski ze Szczawnego (zespół Osławiany) (fot. P. Kłapyta)

Strój łemkowski ze Szczawnego (zespół Osławiany) (fot. P. Kłapyta)

Ostatnia modyfikacja: Piotr Kłapyta, 09/03/2016 Wróć