Lipnica Wielka

Dolna Lipnica, Niżna Lipnica

węg. Also

Janicka - Krzywda U. (red.), Kultura ludowa Górali Orawskich, Kraków 2011.

- Wieś lokowana w 1575 roku. W 1606 roku Jerzy Turzo wydaje Michałowi Śmietanie-Lipnickiemu i Janowi Kralowi przywilej na założenie osady.
Osadnicy pochodzili z okolic Suchej, Jordanowa, Makowa i z Żywiecczyzny. Zajęciem ludności było  pasterstwo, łowiectwo, wycinka drzew.

- od 1615 roku wieś dzierżawi od Zamku Orawskiego górną część Babiej Góry na wypas 400 owiec.

- w 1619 roku wieś liczy 9 osadników wałaskich (nazwiska: Makuch, Lichosyt, Kudzia, Brenkus, Bałek, Sikora, Bandyk, Żywczak, Lach, Kramarz, Wilczek. 

- w 1626 r. było tutaj już 76 gospodarstw i żyło około 380 ludzi.

- w1635 r. - w granicach osoady powstaje osiedle zwane Kiczory.

- według spisu z roku 1659 Lipnicę zamieszkiwało 796 katolików i 88 ewangelików.

- 1757 lub 1758 - eygowanie parafii. W 1759 roku proboszczem zostaje Ignacy Jabłoński.

- po roku 17 wieś liczy ponad 2 tys. mieszkańców.

- w II połowie XVIII wieku osiedlają się tu Żydzi.

- po I wojnie światowej do roku 1942 - wieś znajdowała się poza granicami Polski.

Zabytki:

- w roku 1625 we wsi powstał drewniany zbór luterański, ufundowany przez rodzine Turzo. Zbór został przejęty przez katolików w 1727 r.

- w roku 1627 stał tutaj drewniany kościółek, który sprzedano w 1777 roku do Chyżnego (dokładna data wybudowania nie jest znana).

- 1769 r. wybudowanie nowej świątyni pod wezwaniem św. Łukasza Ewangelisty, w stylu późnobarokowym

- Spuścizną po osadnictwie wołoskim są utrzymujące się do lat 70 XX wieku liczne wierzenia (wiara w istnienie płanetników, borowego ducha, upiory, zmory itp.), praktyki magiczne związane z dniem św. Łucji i św. Mikołaja – patrona pasterzy, stad owiec i wilków. Do niego modlili się pasterze podczas redyku ze stadami i każdego dnia na hali, przed wypędzeniem stad na pastwiska (Janicka – Krzywda, 2011: 269, 270).

Najciekawsze obrzędy:

-          W okresie Godów (Bożego Narodzenia) (do pocz. XX wieku) od dnia św. Szczepana nawet do Środy Popielcowej po wsi chodzili kolędnicy - przebierańcy: z Turoniem ( w skład tej grupy mogła wchodzić czarownica z maśnicą i Anioł), z kulą, gwiazdą, szopką lalkową (Janicka – Krzywda, 2011:282).

-          W okresie postu chodzono ze Śmiertką (kukłą ze słomy symbolizującą śmierć). Dziewczęta odwiedzały wtedy domy śpiewając i recytując pieśni o śmierci i teksty o rychłej męce Chrystusa (Janicka – Krzywda 2011: 288).

-          Na Zielone święta odbywało się Palenie ducha (odpowiednik ogni sobótkowych).

-          W nocy z 30 kwietnia na 1 maja chłopcy stawiali mojki przed domami ukochanych panien. Na drugi dzień wygrywano moje z muzyką (Janicka – Krzywda 2011: 295). Obecnie stawianiem moi zajmują się wyłącznie zespoły regionalne.

-          Na św. Jana Chrzciciela – święto pasterskie – na szałas przychodziły rodziny juhasów, odbywała się zabawa z udziałem muzyki. Dzień wcześniej budowano specjalne koliby, które palono po powrocie z odpustu (wielki kiermes) na św. Jana (kościół w Orawce). Kontynuacją tego święta jest organizowana w przysiółku Przywarówka impreza folklorystyczna w pierwszą niedzielę lipca (tradycja od 1975 roku).

 -    Na zakończenie żniw obchodzono hałdamas /hołdonos(dożynki). Pieśni dożynkowe śpiewały kobiety i dziewczęta, niosły wieniec dożynkowy w formie korony. Obecnie zanosi się je do kościoła i tam zostawia.

-          Muzyka:

Pieśni – zaliczają się w perspektywie diachronicznej do repertuaru dawnego i nowszego pochdozenia. Wyróżnia się następujące grupy pieśni:

- śpiewecki (1-2 zwrotkowe[dystych dwunastozgłoskowy], luźny związek tekstu słownego i melodii, przyśpiewki do tańców: przy pasyniu (pasterskie), baciarskie, weselne. Posiadają metrum 2/4, zdania 5-6 taktowe, melodie krótkie o budowie formalnej AA lub AA’, wykonywane wolno bez wyraźnej pulsacji metrycznej, oparte na jednej formule rytmicznej powtarzanej bez zmian lub z niewielkimi przekształceniami (synkopy, rytmy punktowane), w dawnych melodiach, zwłaszcza pasterskich - skale pentachordalne, heksachordalne, z kwartą lidyjską),

- dłukse (wielozwrotkowe, melodia przyporządkowana do tekstu, nie związane z obrzędami),

- pastorałki,

- słowenskie (głównie w j. słowackim, zróżnicowana budowa formalna, skale durowa i mollowa) i pieśni (śpiewy religijne, głównie kościelne) (Lewandowska, 2005: 86).

-          Instrumenty: dudy, trombity, rogi (z rogów siwych wołów, potem drewniane – pasterskie o dł. do 150 cm.), trąby ze świerzej kory świerkowej (używane były do pocz. XX wieku przez młodych pasterzy),  piscołki (postna, wielkopostna, z otworami bocznymi i podwójna), heligonka (import z Węgier) wyparta w okresie powojennym przez akordeon.

- Kapele/Muzyka – do dziś aktywne zwłaszcza na weselach: skrzypce  (prym), skrzypce drugie czasem w podwójnej obsadzie (sekund), bas (basy góralskie).

-          Tańce w metrum dwudzielnym: polka (krzizowo), trojak, obyrtacka, kozuśniok, żyd, kotecka, ciardaś kicorski (2 tancerki i 1 tancerz), gybuśka (rytmika i melodyka kołomyjkowa), kotecka, jelyniosek (wolarski, ciachlany), hajduk, wałaski (zbliżony do podhalańskiego góralskiego).

-          Muzyka:

Instrumenty: dudy, trombity (grał na niej w 1850 roku baca Adam, pradziad Franciszka Fitaka) (Rydel 1986: 284), rogi (z rogów siwych wołów, potem drewniane – pasterskie o dł. do 150 cm.), trąby ze świerzej kory świerkowej (używane były do pocz. XX wieku przez młodych pasterzy),  piscołki (postna, wielkopostna, z otworami bocznymi i podwójna), heligonka (import z Węgier) wyparta w okresie powojennym przez akordeon.

Kapela: skrzypce  (prym), skrzypce drugie czasem w podwójnej obsadzie (sekund), bas (basy góralskie). W latach 40 XX wieku Jan Słaby (ur. 1912, prymista kapeli „Słabych”) wprowadza do kapeli klarnet, trąbkę, saksofon (Rydel, 1986: 284). 

Zespół Regionalny Pieśni i Tańca „Orawa” im. Emila Miki